Jos van Kemenade (1937-2020): erudiet bestuurder met grote overtuigingskracht

Een leeuw in een hondenmand. Zo noemde Jacques Wallage zijn partijgenoot Jos van Kemenade (82), nadat hij in 1984 geen PvdA-leider was geworden, maar bestuursvoorzitter van de Universiteit van Amsterdam. Een te enge plaats voor deze ex-kroonprins, energiek bestuurder en onstuimig onderwijsvernieuwer uit het kabinet-Den Uyl, oordeelde Wallage. Van Kemenade stond toen nog een glanzende carrière te wachten, maar deed daarbij denken aan een leeuw die zijn beste jachtgebied maar niet kon vinden. De PvdA-coryfee overleed woensdag in zijn woonplaats Heiloo.

Van Kemenade werd in 1937 uit een katholiek Amsterdams gezin geboren. Als socioloog aan de Nijmeegse universiteit legde hij zich vooral toe op het onderwijs. Zijn proefschrift heette De Katholieken en hun Onderwijs. De briljante en immer hard werkende wetenschapper werd op 33-jarige leeftijd bijzonder hoogleraar en twee jaar later, in 1972. bestuurder van de universiteit. De KVP-jongeren had hij spoedig ingeruild voor de PvdA. Hij was geen Nieuw Linkser, maar kreeg faam als bouwer van maatschappijhervormend onderwijsbeleid. Vooral daarin zat zijn radicaliteit.

Kabinet-Den Uyl

In het kabinet-Den Uyl (‘spreiding van kennis macht en inkomen’) werd hij vanzelfsprekend minister van Onderwijs. En een prominent lid dat zich met alle discussies bemoeide, mede om te voorkomen dat te veel geld naar andere prioriteiten zou gaan. Van Kemenade kreeg het in die gepolariseerde tijd meteen ook stevig voor zijn kiezen. Geen wonder. Hij wilde het hele Nederlandse onderwijs meteen op de schop nemen, werkte tot drie uur in de nacht, rookte minstens twee pakjes sigaretten per dag, draaide zijn ambtenaren dol en maakte zijn twee staatssecretarissen bijna werkeloos. Een van hen, Ger Klein (PvdA) zei: ‘Jos, wat 2000 jaar christendom niet tot stand heeft gebracht, hoef jij niet in vier jaar te doen.’

Het onderwijsbestel is een mammoet die zich meestal schrap zet bij aangekondigde wijzigingen. Van Kemenades visionaire plannen, neergelegd in de Contourennota, werden furieus en vaak demagogisch bestreden door de VVD, in Tweede (Neelie Smit-Kroes) en Eerste (Haya van Somneren-Downer) Kamer. Deze dames maakten gretig lawaai in De Telegraaf, die de vaderlandse jeugd met socialistische spuitjes zag geïnjecteerd.

Onderwijsdeskundigen die Van Kemenades ideeën wel konden waarderen, hadden twijfel aan de meegaandheid van de leerkrachten en aan de betaalbaarheid van al die plannen. Wel begon Van Kemenade volgens plan fors op het universitair onderwijs te bezuinigen, vooral ten gunste van het (samen te voegen) lager en kleuteronderwijs.

Een rechtvaardiger samenleving

Voor Van Kemenade was het onderwijs het grote middel om een rechtvaardiger samenleving te bereiken. Dat was zijn visioen en zijn missie. Ongelijkheden in milieu (taalachterstand) konden in een nieuw bestel gecorrigeerd worden. Kinderen uit achterstandsbuurten moesten veel meer aandacht krijgen op de lagere school.

De gedroomde Middenschool moest er voor iedereen zijn. Pas daarna, rond de leeftijd van 16, zouden de ‘denkers en doeners worden gescheiden’. ‘Eenheidsworst’, vonden de liberalen van dit plan en ze zouden later met de confessionelen voor een uiterst flauw compromis zorgen. Van Kemenades Contourennota werd – met populaire vertaling – een bestseller van de Staatsdrukkerij, slechts overtroffen door het Lockheed-rapport van 1976.

In 1977 werd Van Kemenades kruistocht abrupt afgebroken. Zijn prolongatie als minister leek zeker, maar na een lange en ongelukkige formatie belandde de PvdA in de oppositie. De vernieuwer verbeet zich als Kamerlid over het opportunisme van zijn opvolger Pais (VVD). Pas in 1981 kwam hij als minister terug, maar sadder and wiser, in een kabinet (Van Agt/Den Uyl), dat alleen maar ruziede en zelfs van driekwart jaar een te lange kabinetsperiode wist te maken.

Na afloop van dit trieste avontuur was Van Kemenade een van de boze PvdA-ministers die Den Uyl aan diens voordeur kwam vertellen dat het tijd was voor nieuw PvdA-leiderschap. Het gevolg was een vier jaar durende ‘kroonprinserij’, waarbij steeds de vraag was of Den Uyl wel echt weg wilde of juist telkens weer blij was dat de vervanging mislukte, na de nodige intriges en broei.

Van Kemenade, najaar 1982 kansloos informateur voordat Lubbers aan zijn ‘karwei’ met de VVD begon, was een van die kroonprinsen en in mei 1984 werd hij zelfs direct aangewezen door Den Uyl. Vooral Max van den Berg (die een voorkeur had voor FNV-leider Kok) verzette zich, mede met het argument dat de alom geprezen Van Kemenade vermoedelijk als lijsttrekker toch iets te saai en te moeilijk voor de modale kiezer zou wezen (‘een egghead’).

Diens persoonlijk charisma werkte inderdaad beter in kleine kring. Ook speelde een rol dat Van Kemenade nadrukkelijk bij de centrumachtige ‘realisten’ in de PvdA was gaan horen. Diens leiderschap zou te veel een overwinning van die vleugel betekenen.

Het was een weinig verheffend moment in de PvdA-historie. Van Kemenade mocht wel Den Uyl opvolgen als oppositieleider, maar kreeg geen garantie dat het congres hem als lijsttrekker voor 1986 zou kiezen. En Kok zou al prominent meedraaien. Van Kemenade had geen zin in een populariteitsrace met Kok (of Marcel van Dam) en verweet Den Uyl (niet ten onrechte) dat die zich te halfslachtig voor het leiderschap van Van Kemenade had ingezet.

Hij trok zich terug uit de race, gezien de omstandigheden niet verrassend, maar toch het afzien van de politiek ‘als topsport’. Het zou in hogere zin een keus voor de hondenmand blijken. Van Kemenade bleef een doelgericht en veelwetend bestuurder, die voor getrouwen geestig en charmant kon zijn. Maar hij miste de drive, het vernieuwingselan van 1973.

Technocraat

Zijn verhalen waren doortimmerd en altijd verstandig, maar nu toch wat meer clichématig. Hij had soms iets van een technocraat, maar als algemeen bestuurder was hij niet meer de ingenieur met een bouwplan voor een betere wereld. Zijn ingetoomde ambitie bleek uit het argument waarmee hij van een topfunctie in de bankwereld afzag. In het openbaar bestuur kon hij ‘iets bijdragen aan een samenleving waarin de mensen fatsoenlijk met elkaar omgaan’.

Niet als burgemeester van Amsterdam, want dat werd na een korte race in 1988 Ed van Thijn. Het werd Eindhoven, wat Van Kemenade toch wat kleinschalig zou vinden (‘150 prominenten’). De Brabanders moesten wennen aan zijn zakelijkheid en daadkracht. De nieuwe burgemeester wilde mensen uit alle lagen van de bevolking periodiek thuis ontvangen. Het CDA was tegen (te veel persoonlijke publiciteit voor de gastheer) en Van Kemenade zag ervan af, iets wat hij later als een van zijn fouten zou aanmerken.

Als Noord-Hollands commissaris van de koningin (1992) bleef hij een werkpaard. Wiegels typering ‘een halve baan voor dubbel salaris’ ging bij hem niet op. Door velen in het ambtenarenapparaat werd hij hoog gewaardeerd, maar ook daar maakte hij de indruk zich niet ten volle te kunnen ontplooien, wellicht mede door gezondheidsproblemen. (De sigaretten waren al lang vervangen door pijpen.) Op 5 april 2002 werd hij benoemd tot minister van Staat.

Van Kemenade heeft - vooral door omstandigheden, maar wellicht ook door een tekort aan wervende speelsheid - zijn grote belofte van 1973 niet kunnen waarmaken. De dromen van een nieuw Nederlands onderwijs en gemoderniseerd PvdA-leiderschap werden gebroken. Maar hij was een zuiver en verstandig idealist, een erudiet met grote overtuigingskracht en een geducht en waardevol bestuurder. Een leeuw in de Hollandse hondenmand.