Jonge én oude opruiers in trek op IFFR

Hij is, met 86 jaar, toch wel de oudste nog actieve cineast op het festival. Pere Portabella: Catalaan, politicus en experimenteel filmmaker. Zijn hoogstaande, maar nauwelijks buiten Spanje vertoonde oeuvre is deze week te zien op International Film Festival Rotterdam.

Portabella, pilaar van de Spaanse cinema, was óók de man die zijn naar Mexico uitgeweken landgenoot en meester-surrealist Luis Buñuel overtuigde terug te keren naar de Spaanse dictatuur om daar Viridiana (1961) op te nemen, de fameuze en volgens het Vaticaan blasfemische film over een non.

Vijf voor twaalf

Wandelende filmgeschiedenis, maar op IFFR toont de cineast zich allereerst een onvermoeibaar activist. Portabella, met alerte blik, prent het zijn toehoorders in, zaterdagmiddag in de Rotterdamse Schouwburg: daar zit iedereen onderuitgezakt te genieten van al die cinema, maar buiten is het vijf voor twaalf. 'Grote bedrijven hebben de politici in hun zak, de middenklasse verdwijnt, overal op de wereld. Net als de banen. We móéten onze parameters verschuiven: over twintig jaar is er hooguit nog vijftien uur werk per week.'

Meer tijd om films te kijken, redeneert de optimistische cinefiel. En Portabella is zijn geloof in de helende kracht van cinema ook niet verloren. 'Ik koos ervoor de oppositie te tonen, in mijn films. Dát kun je doen.' Portabella refereert aan El Sopar, zijn clandestien gefilmde documentaire waar-in hij vijf politieke gevangenen van uiteenlopend gezindte met elkaar liet converseren over het toen nog geïnstalleerde fascistische regime onder Franco. 'Hoe dan ook: we moeten niet bang zijn. Angst verlamt.'

Ook die andere met een retrospectief geëerde hoofdgast van deze 45ste editie, de Japanner Adachi Masao (76), geldt behalve als innovatief en veelzijdig filmer als een opruier. De regering heeft zijn paspoort afgepakt, dus wordt het inleiden van zijn oeuvre te Rotterdam overgelaten aan collega's die ooit met hem op de set stonden.

Gecensureerde filmmakers

Bij zijn verfrissend vlammende introductiespeech, afgelopen woensdag bij de festivalopening, stond nieuwe festivaldirecteur Bero Beyer stil bij de rol van het festival als podium voor al die in eigen land vervolgde en gecensureerde filmmakers: 'Omdat de machthebbenden zich beledigd of bedreigd voelen door de uitgesproken filmkunst.' Beyer, provocatief: 'En zo zouden ze zich ook móéten voelen.'

Ook op de festivals van Berlijn en Cannes wordt geregeld aandacht gevraagd voor opgesloten cineasten, maar Rotterdam heeft het engagement tot uithangbord gemaakt. Zo is NGO Hivos naamsponsor van de Tiger-competitie voor beginnende filmers, en heten de grote zaalinterviews nu Brave Talks, voor film die 'reflecteren op politiek onrecht'. De voorheen geprogrammeerde Big Talks zijn afgeschaft; minder spreektijd voor ongeëngageerde filmers. Zo'n gekozen perspectief geeft kleur, maar er schuilt ook gevaar in: er zijn wereldwijd al zóveel politiek getinte festivals, zoals Movies that Matter (van Amnesty International), waar niet de cinematografie maar de sociale agenda centraal staat.

Gebalanceerd portret

Dat filmkunst vaak gelieerd is aan sociale omwentelingen of misstanden valt niet te betwisten. In het Tunesië van na de Jasmijnrevolutie staat momenteel de ene na de andere filmer op. Een van de opvallende debutanten op IFFR is Leyla Bouzid (31), dochter van gevierd cineast Nouri Bouzid, die vijf jaar vastzat vanwege zijn Marxistische politieke overtuiging. In As I Open My Eyes, een van de publieksfavorieten te Rotterdam, schetst ze een schijnbaar eenvoudig maar knap gebalanceerd portret van een gezin en een samenleving onder het juk van het in 2011 gevallen Tunesische regime. Over het 18-jarige zangeresje Farah dat niet inziet, of niet wil inzien, hoe ze zichzelf in gevaar brengt door het zingen van kritische liedteksten. 'Mensen vergeten snel hoe het toen was', zegt Bouzid in Rotterdam.

As I Open My Eyes, dat vorig jaar in première ging in Toronto, is inmiddels een hit in eigen land. Daartoe moest Bouzid wel één seconde uit de internationale versie schrappen. 'Raad maar welke', zegt ze. Niet het cannabisgebruik van de jongeren, of de kort gerokte meisjes, of het anti-establishment in de liedteksten. Wel het mannelijk naakt. Bouzid, vrolijk: 'Als het cruciaal was voor mijn film, zou ik het er nooit uithalen, hoor.'

_{Ontvang elke dag de Volkskrant Avond Nieuwsbrief in uw mailbox, met het nieuws van vandaag, tv-tips voor vanavond, en alvast zes artikelen uit de krant van morgen. Schrijf u hier in.}