Jeugdrechters zelfkritisch in rapport: ‘We moeten beter luisteren naar ouders en kinderen’

Naar aanleiding van de toeslagenaffaire reflecteren familie- en jeugdrechters met anderen in het onderzoeksrapport Recht doen aan kinderen en ouders op hun handelen in jeugdbeschermingszaken. De Parlementaire ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag trok al in december 2020 de harde conclusie dat niet alleen de politiek en de Belastingdienst, maar ook de rechtspraak had gefaald om burgers voldoende te beschermen.

De voor dit onderzoek geïnterviewde ouders vinden dat jeugdrechters te vaak de lijn van de jeugdbescherming volgen en de standpunten van ouders niet serieus genoeg nemen. Zij ervaren de procedures als onrechtvaardig en hebben het gevoel dat zij strijden tegen een machtige overheid. Een belangrijke aanbeveling is dat kinderrechters zich ‘nieuwsgieriger’ moeten opstellen, ‘door actief op zoek te gaan naar feiten’.

De kritiek van ouders en kinderen dat zij zich te weinig gehoord voelen in jeugdbeschermingszaken ‘doet pijn, ook al hebben we het al eerder gehoord’, zegt jeugdrechter Susanne Tempel. ‘Het raakt aan onze kerntaak: goed luisteren en het gehoorde vertalen in een beslissing.’

Gebrek aan tijd

Gebrek aan tijd is een cruciaal knelpunt. Er zijn te weinig jeugdrechters, en voor een zitting over een mogelijke ondertoezichtstelling van een kind is vaak slechts 35 minuten ingeruimd. In veel zaken zouden kinderrechters extra onderzoek willen laten doen, maar daarvoor zijn lange wachtlijsten. Daarom zien jeugdrechters er veelal van af, omdat lang wachten volgens hen dikwijls niet in het belang is voor een kind dat in de knel zit. Ook voor veel jeugdzorg geldt een maandenlange wachttijd.

Een andere klacht van ouders en kinderen is dat zij regelmatig verschillende rechters zien in de opeenvolgende stappen in hun procedure. Dit willen de jeugdrechters veranderen. Eén gezin, één rechter, is nu de wens. Ook nemen de jeugdrechters zich voor actiever de feiten te onderzoeken die zij voorgelegd krijgen door bijvoorbeeld de jeugdbescherming. Daarbij vragen zij minister Franc Weerwind (Rechtsbescherming) om de druk op de jeugdzorg en jeugdbescherming te verminderen. Ook hopen zij dat ouders zich in zulke zaken standaard kunnen laten bijstaan door een advocaat.

De bestuursrechters hebben hun aandeel in de toeslagenaffaire al onder de loep genomen: ze concludeerden in oktober 2021 in hun zelfonderzoek dat zij inderdaad te weinig oog hadden gehad voor de situatie van de ouders. Daardoor hadden de bestuursrechters ouders die in problemen waren geraakt door de hoge terugvorderingen van de Belastingdienst onvoldoende bescherming geboden.

Aanscherpen rechtsbescherming

Het rapport van de jeugdrechters gaat minder ver. Het bevat geen dossieronderzoek, bijvoorbeeld naar toeslagenouders van wie de kinderen uit huis zijn geplaatst – dat komt nog. Ook geeft het rapport geen antwoord op de vraag of er wellicht fouten zijn gemaakt bij het ingrijpen in gezinnen.

Opvallend is dat de voor het onderzoek geïnterviewde kinderrechters wel het idee hadden dat ze voldoende luisterden. Ook al waren deze klachten van met name ouders al langer bekend bij de Raad voor de rechtspraak. De toeslagenaffaire heeft de urgentie om deze signalen te onderzoeken vergroot. Maar ook zonder deze affaire was een dergelijk onderzoek er gekomen, beklemtoont raadsvoorzitter Henk Naves.

De aanbevelingen van de reflectiecommissie van de kinderrechters sluiten aan bij de oproep van de Parlementaire ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag: de rechtsbescherming van burgers moet beter. Op dat vlak zijn ook andere sectoren al in beweging gekomen, zien deskundigen, bijvoorbeeld onder bestuursrechters en in de jeugdbescherming.

‘Schokeffect’

‘Ik zie uitspraken in het bestuursrecht, waarvan ik denk: die zouden drie jaar geleden niet zo zijn gedaan’, zegt Ymre Schuurmans, hoogleraar staats- en bestuursrecht aan de Universiteit Leiden. ‘Bestuursrechters gaan vaker in op individuele omstandigheden en nemen de wetgever kritischer de maat.’

Zij ziet duidelijk veranderingen, bijvoorbeeld bij de beoordeling van woningsluitingen door burgemeesters na een drugsvondst. ‘Het was ook onhoudbaar geweest om niets te doen’, zegt Schuurmans. ‘De affaire is heel hard aangekomen bij de bestuursrechters. Het heeft een schokeffect gehad. Als rechter heb je vaak geen feedback op je werk, dit was voor het eerst dat zij zo expliciet zagen wat het gevolg was van hun uitspraken, dat die bepalend waren voor de levens van mensen.’

Universitair docent Joost Huijer, gespecialiseerd in familierecht, ziet op het gebied van de jeugdbescherming de gevolgen van de toeslagenaffaire. Door cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek over de zeker tweeduizend kinderen van toeslagenouders die uit huis zijn geplaatst, kwam ook de jeugdbescherming onder vuur te liggen. ‘Deze affaire maakte nog duidelijker hoe ingrijpend het is als een kind uit huis wordt geplaatst’, zegt Huijer. ‘En vooral dat het huidige systeem onvoldoende gericht is op terugkeer van het kind bij de ouders.’

Terugplaatsing

Aan de nieuwe richtlijn omtrent uithuisplaatsingen voor jeugdzorgprofessionals, die het Nederlands Jeugdinstituut (NJi) vorige week publiceerde, is volgens hem het duidelijkst te zien hoe groot de verandering is. ‘Die tekst focust op terugplaatsing van kinderen en benadrukt het belang van het behoud van familiebanden.’

Eerder veegde het NJi al de aanvaardbare termijn van tafel, de maximale termijn waarna een kind nog naar huis zou kunnen. ‘De toeslagenaffaire heeft een aantal specifieke problemen zichtbaar gemaakt, zoals het rigide hanteren van de aanvaardbare termijn die terugkeer van kinderen belemmert’, zegt Huijer. ‘Door deze affaire is de rechtsbescherming van burgers echt een punt geworden.’