Jelena en Igor zijn getuigen in de zaak MH17, toch wijst immigratiedienst IND ze de deur

Meneer Ed | Jelena staat gespannen voor hotel Holiday Inn op een bedrijventerrein in Utrecht. De Russin moest hier om kwart voor tien zijn. Een zwarte auto stopt. Een kleine man met lichtbruine baard stapt uit en loopt op haar af. Het is de contactpersoon van het Team Bijzondere Getuigen van de Nederlandse recherche. Ze noemt hem ‘meneer Ed’.

Meneer Ed vraagt haar of ze in de auto komt zitten. Ze rijden een paar minuten en stoppen dan voor een kantoorgebouw. Ed stapt uit en gebaart haar hetzelfde te doen. Jelena volgt hem een trap op. Boven zitten nog twee personen. Op een vergadertafel staan thee en een schaal koekjes. Als Ed het woord neemt, deze dinsdag 15 januari 2019, herhaalt hij wat hij haar tijdens eerdere afspraken ook vertelde.

‘Deze afspraak is geheim. Je mag er nooit met iemand over praten.’

Jelena arriveerde begin 2016 als vluchteling in Nederland, samen met haar vriend Igor. De Russische veiligheidsdienst FSB heeft hen dan een half jaar lang het bestaan moeilijk gemaakt. Ze zijn geïntimideerd, bedreigd en mishandeld. Zo heftig, dat ze vreesden voor hun leven en geen andere uitweg zagen dan hun land te verlaten. Vanwege dat gevaar zijn Jelena en Igor gefingeerde namen en wordt hun werkelijke identiteit hier niet vermeld.

Het was eigenlijk een kwestie van stom toeval dat ze in de problemen zijn gekomen. Zonder dat ze daarop uit was, heeft Jelena in 2014 belangrijke details gehoord over de toedracht van het neerhalen van vlucht MH17, waarbij bijna driehonderd inzittenden omkwamen. Ook heeft ze belastende informatie over de Russische aanwezigheid in Oost-Oekraïne. Na lang twijfelen heeft Jelena die informatie vanaf 2018 gedeeld met de Nederlandse politie. Ze voerde drie uitgebreide gesprekken met het Team Bijzondere Getuigen.

Maar hoewel het Joint Investigative Team (JIT), dat het neerstorten van MH17 onderzocht, de informatie van Jelena uiterst serieus nam, vindt immigratiedienst IND haar verhaal ongeloofwaardig. Nu wil de Nederlandse overheid Jelena en Igor uitzetten. Zorgelijk, zeggen meerdere bronnen die dicht bij de overheid staan tegen de Volkskrant. Zij vrezen voor de veiligheid van het stel.

Een van de belangrijkste verwijten die de IND Jelena en Igor maakt, is dat zij niet direct na aankomst in Nederland hebben verteld wat zij wisten over MH17. Het koppel was bang dat de informatie op de een of andere manier zou uitlekken en zijzelf of hun familie in Rusland in de problemen zou komen. ‘Ik begrijp heel goed waarom dit stel in de IND-gehoren niet over MH17 is begonnen’, zegt een voormalig betrokkene bij het MH17-onderzoek. ‘Dat verhaal is niet veilig bij de IND.’ Maar de IND zelf ziet dat anders – en later de rechter ook. Het is volgens die partijen onlogisch en verwijtbaar dat Jelena en Igor niet meteen de waarheid hebben verteld.

Later is Jelena door de recherche op het hart gedrukt niemand te vertellen over wat zij wist. De ene overheidsdienst (het JIT) eiste dus geheimhouding, terwijl de andere (de IND) volledige openheid van haar verlangde.

Eduard Nazarski, oud-directeur van Amnesty en VluchtelingenWerk, kent de zaak van Jelena en Igor van dichtbij en ziet er een bevestiging in van een diepliggender probleem bij de IND-werkwijze. ‘Als een zaak eenmaal op procedurele gronden is afgekeurd, is er niemand meer die kijkt: zou dit verhaal inhoudelijk kunnen kloppen? Ook de rechter toetst in beroep alleen of de procedure goed is gevolgd.’

Terwijl officier van justitie Joris Beliën in een e-mail aan hun advocaat stelt ‘geen aanleiding’ te hebben om te denken dat Jelena niet de waarheid heeft verteld. Ook inlichtingenbronnen achten het relaas geloofwaardig. ‘Ik herken de werkwijze van de FSB’, zegt een oud-medewerker van de AIVD, als hij kennis neemt van de ervaringen van Jelena en Igor.

Dit is hun verhaal.

RUSLAND 2014-2016

Het telefoontje | Soms word je per ongeluk deelgenoot van informatie die je achteraf liever niet had willen hebben. Het overkomt Jelena op 17 juli 2014. Aan het eind van haar werkdag in een Russische provinciestad, vertrekt ze naar het kantoor van haar vriend Igor, zodat ze samen in de auto naar huis kunnen rijden.

Omdat Igor een telefoontje pleegt, wacht Jelena op zijn werkplek tot ze kunnen vertrekken. Het is warm in het gebouw, de deuren staan open.

Jelena hoort in het naastgelegen kantoor de directeur bellen. Er klinkt een opgewonden gesprek. Het gaat over een neergestort vliegtuig. Wat Jelena precies hoort, is te gevoelig om hier te vermelden, maar uit de context van het gesprek kan ze opmaken dat de directeur contact heeft met een familielid dat zich in Oekraïne bevindt. Iemand die een leidende positie heeft bij het stafkwartier van de rebellen. Er wordt gejubeld dat het is gelukt een groot toestel neer te halen.

Even later loopt de directeur vol adrenaline Igors werkkamer voorbij en ziet Jelena daar zitten. ‘Wat is er gebeurd?’, vraagt Jelena hem. Hij vertelt dat de rebellen erin geslaagd zijn een vliegtuig uit de lucht te halen. Igor, inmiddels klaar met bellen, vraagt hoe ze dat voor elkaar hebben gekregen. ‘Met een Bukraket’, antwoordt de directeur trots.

Die avond horen Jelena en Igor op het nieuws dat vlucht MH17 met bijna driehonderd inzittenden uit de lucht is geschoten. Ze schrikken zich te pletter.

Jelena komt de baas van haar vriend een paar dagen later weer tegen. ‘Het is niet nodig dat je anderen iets vertelt over dat telefoongesprek’, zegt hij haar.

Jelena is, anders dan de meeste mensen in haar omgeving, kritisch op de Russische staat. Sinds de bezetting van de Krim volgt ze het conflict met Oekraïne online op de voet. Ze ergert zich aan leugens op de Russische staatstelevisie. Ze gaat naar demonstraties georganiseerd door de oppositie en plaatst kritische berichten op sociale media. Op haar werk spreekt ze zich uit tegen de dwang om op Poetins partij Verenigd Rusland te stemmen.

Dat zijn geen acties waarmee je je in Rusland populair maakt. Enkele vrienden willen niets meer met haar te maken hebben. Haar contract bij een staatsbedrijf wordt in het najaar van 2014 niet verlengd. Het gevolg van haar politieke opvattingen, vermoedt Jelena. Ook met Igor heeft ze soms discussies. Hij heeft liever dat ze haar onlinekritiek staakt en niet meer naar oppositiebijeenkomsten gaat. Daar komt maar gedoe van.

De lening | Het eerste slechte voorteken is er in de zomer van 2015, een jaar nadat Jelena het gesprek over MH17 heeft opgevangen. Igor heeft eerder bijna al zijn spaargeld uitgeleend aan het bedrijf waar hij werkt. Hij kent de directeur al lang, ze vertrouwen elkaar. Samen bedachten ze deze win-winsituatie: het bedrijf had cash nodig en Igor kon een veel beter rentepercentage krijgen dan wanneer hij zijn geld op de bank zou laten staan.

Maar nu na twee jaar de lening moet worden terugbetaald, blijkt zijn baas het geld niet te hebben. Het bedrag, zo verklaart de directeur, zit nog vast in het bedrijf. Kan de lening met een half jaar worden verlengd?

Igor stemt in. Maar Jelena vertrouwt het niet. Sinds het telefoongesprek over MH17 vermoedt ze dat er iets niet deugt en wil ze dat Igor een andere baan zoekt. Haar wantrouwen is versterkt doordat ze haar ex-vriend heeft gesproken. Die is namens een vrijwilligersorganisatie uitgezonden geweest naar het strijdgebied in Oekraïne, maar keerde gedesillusioneerd terug. Van hem hoorde ze dat het bedrijf waar Igor werkt een soort dekmantel is om Russische rebellen in Oekraïne te faciliteren. Een familielid van de directeur zou volgens haar ex geregeld een stapel vervalste Oekraïense paspoorten afleveren op het kantoor. Strijders gebruiken die papieren om gemakkelijk de grens over te steken en met een cover als ‘Oekraïens burger’ onopgemerkt de Russische belangen te kunnen dienen.

Jelena vertelt Igor niets over dit verhaal. Hij zou alleen maar jaloers worden, als hij hoort dat ze contact heeft gehad met haar ex. Intussen vreest ze wel dat Igors uitgeleende spaargeld ook in Oekraïne is terechtgekomen.

De paspoorten | In de zomer van 2015 heeft Jelena een tijdelijk baantje bij de administratie van het bedrijf waar Igor werkt. Haar vriend zag het als een mooie tussenoplossing, tot ze iets heeft gevonden dat beter bij haar opleiding past. Jelena zag het heimelijk ook als een goede gelegenheid om uit te zoeken wat waar is van de verhalen van haar ex en waar het spaargeld van Igor is gebleven.

Vanuit haar ooghoeken ziet Jelena de directeur zijn kantoor uitlopen om een gesprek te voeren met een lastige klant. Daar is hij wel even mee bezig, denkt ze. Nu kan ze toeslaan. Ze heeft al een paar keer een glimp opgevangen van Oekraïense paspoorten, te herkennen aan hun koningsblauwe kaft. De directeur stopte ze toen in een kluisje op zijn kamer. Maar de sleutel laat hij overdag steeds in het slot zitten.

Met een bonkend hart sluipt Jelena naar de kluis. Er liggen een aantal Oekraïense paspoorten en Russische militaire boekjes. Vliegensvlug legt ze ze onder het kopieerapparaat.

Valse beschuldiging | Igor is op zondagmiddag wat in de tuin aan het klussen, als de telefoon gaat. Een onbekende vrouw vertel hem dat ze voor de recherche werkt en dat hij een dag later wordt verwacht op het politiebureau. Igor denkt eerst nog dat het een grap is. Waarom sturen ze geen officiële oproep?

Als hij het voorval maandag op zijn werk vertelt, stelt de directeur hem gerust: hij weet al waar dit over gaat. Er is wat gedoe, ze denken dat het bedrijf heeft gerommeld met btw-terugbetalingen. Igor kan gerust naar het verhoor gaan, de directeur zal een advocaat meesturen.

Het lijkt inderdaad mee te vallen. Igor beantwoordt wat vragen over zijn functie en kan weer gaan. Maar in november 2015 krijgt hij opdracht van zijn baas om opnieuw naar de politie te gaan. Dit keer verschijnen er documenten op tafel. Tot Igors verbazing lijken die aan te tonen dat hij geld heeft overgeboekt naar zijn privérekening. Maar het zijn betalingen die hij nooit heeft verricht. Zijn handtekening is vervalst. Hij heeft niet eens toegang tot de rekeningen van het bedrijf, hoe zou hij zichzelf dan geld kunnen overmaken?

Woest loopt Igor de maandag erop het kantoor binnen. Wat zijn dit voor valse beschuldigingen, wil hij van zijn baas weten.

‘Rustig nou maar, ze kunnen ons niets maken’, zegt die.

‘Welke ons?’, vraagt Igor. ‘Ik weet nergens iets van en wil er ook niets mee te maken hebben.’

Hoe zit het eigenlijk met zijn lening? Hij vertrouwde de directeur, maar krijgt zo langzamerhand het gevoel hij erin wordt geluisd. Igor zegt dat hij niet zal aarzelen naar de rechter te stappen om zijn geld terug te krijgen.

‘Zo’n rechtszaak om een lening terug te vorderen kan héél lang duren’, lacht zijn baas cynisch.

Dat maakt Igor zo razend, dat hij iets doms doet: hij vertelt de directeur dat zijn vriendin heeft ontdekt dat het bedrijf betrokken is bij de gewapende strijd in Oost-Oekraïne en dat ze zelfs valse paspoorten heeft gekopieerd. De blik van de directeur verstrakt. ‘Je hebt geen idee waar je nu in verzeild gaat raken.’

Drie dagen later vindt Jelena een van hun twee katten dood voor hun huis.

De ondervraging | ‘Rijdt u even mee voor een gesprek?’ Het is een donkere decemberavond in 2015 als een auto naast Igor stopt. De man die hem aanspreekt, laat een badge van de veiligheidsdienst zien en draagt hem op in te stappen. Weigeren is geen optie, maakt de vreemdeling afgemeten duidelijk. ‘U weet dat er wel duizend redenen zijn waarom ik u kan dwingen mee te komen.’

De auto brengt hem naar het kantoor waar hij eerder is geweest voor het rechercheonderzoek. De ondervragers beginnen opnieuw over de fraudezaak. Maar langzaam worden de vragen agressiever en meer toegespitst op de ontdekkingen van zijn vrouw over de activiteiten in Oekraïne.

Hij wordt dat hele weekend vastgehouden in een donkere cel en soms dreigend in zijn nekvel vastgegrepen, dan weer geschopt en geslagen. ‘Ze wilden weten hoeveel ik wist’, zegt Igor achteraf.

Datzelfde weekend krijgt Jelena thuis bezoek van twee mannen van de veiligheidsdienst. Ze ondervragen haar over haar ex-vriend, over wat ze allemaal weet over de strijd in Oost-Oekraïne en waarom en voor wie ze die informatie verzamelt. Jelena is doodsbang en overhandigt de agenten uiteindelijk de kopieën die ze maakte van de valse Oekraïense paspoorten.

Ook willen de ondervragers weten welke demonstraties ze bezoekt, wie daar precies bij zijn. Ze proberen Jelena te rekruteren. Ze zal Igor alleen terugzien als ze bereid is de FSB verslag uit te brengen van oppositiebijeenkomsten, wordt er gedreigd.

‘Waar is je andere kat?’, vraagt een van de mannen als haar tweede, nog levende poes komt binnenlopen. Jelena vertelt dat die onlangs is omgekomen.

‘Dat bedoel ik’, zegt de agent. ‘Wees voorzichtig.’

De dag erop – Igor is nog altijd niet thuis – krijgt Jelena een miskraam. Van alle spanningen, vermoedt ze.

Het bos | Na alle bedreigingen hebben Jelena en Igor begin 2016 hun toevlucht gezocht in een datsja van vrienden, een zomerhuis in een afgelegen gehucht. Ze hebben een advocaat gevonden die misschien kan helpen, maar die wil het stel eerst ontmoeten. Daarom rijden ze nog een keer terug naar de stad. Als Jelena daar op bezoek gaat bij haar moeder, wil Igor thuis snel de laatste belangrijke spullen ophalen.

Dat had hij beter niet kunnen doen. Vlak voor hun woning krijgt hij uit het niets een stomp in zijn buik. Een tweede man slaat hem handboeien om. Igor herkent het duo van het eerdere ondervragingsweekend. Hij krijgt een muts over zijn ogen getrokken en wordt in een auto geduwd.

Als de muts afgaat, bevindt Igor zich in een bos. De mannen trappen hard op hem in en schreeuwen dat hij het niet moet wagen een advocaat in te schakelen.

Ineens voelt Igor het koude metaal van een pistool tegen zijn hoofd. Hij verstijft van angst. De man wacht even en haalt dan de trekker over. Klik.

Er gebeurt niets. Het pistool blijkt niet geladen. Igor voelt dat zijn broek nat is van de urine.

De mannen bijten hem toe dat dit de laatste waarschuwing was. Over een paar dagen zal Igor opnieuw worden opgeroepen bij de recherche. Dan moet hij alle papieren ondertekenen die hem worden voorgelegd.

Ze laten hem alleen achter. Het is 10 graden onder nul. Igor kan door alle verwondingen moeilijk lopen. Strompelend door het bos vindt hij zijn weg naar een doorgaande verkeersroute. Een voorbijganger stopt, neemt de situatie van Igor in zich op en biedt aan hem naar huis te brengen.

Ze moeten weg uit Rusland, besluiten Igor en Jelena de volgende dag.

NEDERLAND 2016-2021

De aankomst | Nadat ze zijn geland in Amsterdam bellen Jelena en Igor vanuit een hotel hun Belarussische vriendin in het zuiden van Nederland. Ze kennen haar van een eerdere reis. Zij was een belangrijke reden om Nederland als bestemming te kiezen: hier kennen ze tenminste íemand. Maar de vrouw schrikt als ze hoort dat Jelena en Igor in Amsterdam zijn. Nee, het lijkt haar beter als ze niet langskomen. Straks krijgt ze zelf ook problemen met de Russische veiligheidsdienst.

Jelena en Igor zijn op een toeristenvisum naar Nederland gereisd, maar besluiten zich aan te melden als asielzoekers. Als de IND hen in het voorjaar van 2016 voor het eerst interviewt, vertellen ze wel over de valse beschuldiging aan het adres van Igor en over de bedreigingen door de veiligheidsdienst, maar niet over wat ze weten over MH17. Ze zijn doodsbenauwd dat hun familie in Rusland iets overkomt. Het worden warrige gesprekken. De IND-medewerkers lijken niet te begrijpen waardoor ze nu precies in de problemen zijn gekomen.

Het geheime gesprek | Tweeënhalf jaar na haar aankomst in Nederland stapt Jelena aarzelend een donkere kamer binnen boven een Nijmeegs café. De gordijnen zijn dicht. Het is augustus 2018, en ze heeft nog altijd niemand iets verteld over MH17. Maar vandaag gaat daar verandering in komen. Het is eng, maar ze kan niet anders meer. De IND wil hen terugsturen naar Rusland. Daar zijn ze hun leven sowieso niet zeker.

In mei 2018 gaf het Joint Investigative Team (JIT) een tussenstand van het strafrechtelijk onderzoek. Het hoofd van de Landelijke Recherche stelde daar Ruslands 53ste brigade uit Koersk verantwoordelijk voor het vervoer van de Bukraket waarmee de MH17 is neergehaald. Er volgde een nieuwe getuigenoproep, aan ‘iedereen die ons van bruikbare informatie kan voorzien’.

Jelena voelde een plicht het onderzoek nu toch verder te helpen. Als ze toch zouden worden uitgezet, kon dit geheim maar beter niet met hun mee het graf in gaan, redeneerde ze.

Zodoende zit ze nu hier, in deze smoezelige kamer in Nijmegen.

Belangstellend horen ‘meneer Ed’ en twee andere rechercheurs haar verhaal aan. ‘We gaan de informatie controleren’, zegt hij. ‘We laten weten of er een tweede gesprek komt.’ Eén ding moet Jelena zich realiseren: als ze officieel gaat getuigen, zal ze haar hele identiteit moeten veranderen. Vrienden en familie mogen daar niets van weten. Voor hen zal ze van de aardbodem zijn verdwenen.

Twee weken na de ontmoeting hoort Jelena dat een familielid in Rusland op straat is aangevallen. Zonder waarschuwing gaf iemand hem van achteren kwam een keiharde stomp in zijn onderbuik. Hij ligt in coma.

Jelena kan het niet los zien van haar gesprek met het JIT over MH17. Ze is bang, maar ziet ook geen weg terug. Er komt een tweede ontmoeting met de rechercheurs. Ze beantwoordt dit keer specifiekere vragen, over communicatiemethoden en de rol van bepaalde personen bij het conflict in Oost-Oekraïne en het neerhalen van MH17.

De afwijzing | ‘Meneer Ed’ blijft het vertrouwelijke karakter van de gesprekken benadrukken. Maar Jelena wil nu weleens van hem weten of en wat ze de IND kan vertellen over hun ontmoetingen. Zolang ze niets zegt over MH17, blijft hun vluchtverhaal voor buitenstaanders moeilijk te volgen.

Ed ontwijkt haar vragen. ‘We zien elkaar volgende maand’, appt hij Jelena. Wat moet ze daar nu mee? Ze heeft de week erop alweer een IND-interview. Samen met Igor besluit ze de immigratiedienst alsnog te vertellen dat ze gesprekken heeft gevoerd over MH17 met het JIT-onderzoeksteam, zonder al te veel in te gaan op de details.

Het helpt hun asielprocedure niet. De IND vindt het maar een vreemd verhaal. Vooral de werkwijze van de veiligheidsdienst stuit op ongeloof. Waarom wachten twee personen in een auto zomaar anderhalf uur voor hun huis? Waarom zou de FSB familieleden lastigvallen? Of een kat ombrengen? Dat de directeur met de kantoordeuren open een telefoongesprek zou voeren over MH17, vinden ze bij de immigratiedienst ook maar merkwaardig.

Hun asielverzoek wordt afgewezen. Tijdens een beroepsprocedure oordeelt de rechter hard over Jelena’s angst voor het uitlekken van informatie bij de IND: als zij de Nederlandse autoriteiten niet vertrouwt, waarom zou ze die dan wel om bescherming vragen? Dat Jelena door andere afgevaardigden van diezelfde Nederlandse overheid – medewerkers van de recherche – op het hart is gedrukt met niemand te spreken over MH17, wordt niet meegewogen.

In een schriftelijke verklaring die in het dossier zit, bevestigt officier van justitie Joris Beliën dat Jelena is gehoord in het MH17-onderzoek. ‘Over de inhoud van die gesprekken kan ik gezien het vertrouwelijke karakter daarvan geen mededelingen doen’, staat er. Ook daarvan is de rechtbank niet onder de indruk: iedereen kan volgens de rechter wel een gesprek aanvragen met het MH17-onderzoeksteam.

Het is juni 2020 als het doek definitief valt: Jelena en Igor mogen niet in Nederland blijven.

***

Is het redelijk dat het verhaal van Jelena en Igor als ongeloofwaardig wordt afgedaan? Deskundigen uit de inlichtingenwereld vinden van niet. De zaak legt bredere problemen bij de IND bloot, menen zij. ‘Ik herken heel erg de naïviteit of zelfs onnozelheid van de Nederlandse overheid om dit krachtenveld te snappen’, zegt een oud-medewerker van de AIVD die het verhaal krijgt voorgelegd.

Een voorbeeld: de IND vraagt Jelena en Igor om documenten die bewijzen dat de FSB hen intimideerde. Het punt is dat veiligheidsdiensten doorgaans geen schriftelijke verklaring afgeven van hun intimiderende praktijken.

‘Intimidatie is een klassieke modus operandi voor de Russische geheime diensten’, zegt Rusland-expert Hubert Smeets. ‘Die werkwijze begint ermee dat ze iemand een ‘staart’ geven, door hen nadrukkelijk te volgen. Wie een staart heeft, moet dat ook weten. Want die kennis alleen al, boezemt angst in.’

Als de Russische advocaat van Jelena en Igor in 2018 de aanklachten krijgt en een familielid meermaals wordt opgeroepen door de FSB, sturen ze kopieën van deze stukken naar de IND. Die kan naar eigen zeggen niet vaststellen of de documenten authentiek zijn. Dus worden ze terzijde geschoven.

De IND doet geen zelfstandig onderzoek in Rusland. Sommige details uit het verhaal van Jelena en Igor zijn te verifiëren, blijkt uit onderzoek van de Volkskrant. Het bedrijf waar ze werkten, is failliet verklaard. Dat komt overeen met de financiële nood die het stel beschrijft. De directeur heeft inderdaad familie in Oost-Oekraïne. En er is bewijs dat Jelena’s familielid vlak na haar afspraak met het JIT in een Russisch ziekenhuis terechtkwam. De naam van één van hun belagers komt meermaals voor in de systemen van de veiligheidsdienst FSB in de regio waar ze wonen.

Inlichtingenbronnen verbazen zich over de gebrekkige communicatie tussen de overheidsdiensten in deze zaak. Het JIT eist geheimhouding, de IND eist openheid. Waarom vraagt de immigratiedienst niet vertrouwelijk informatie op bij de collega’s van Justitie? Een IND-woordvoerder zegt dat het mogelijk is in een asielprocedure informatie in te winnen bij justitie en de AIVD, maar geeft geen antwoord op de vraag waarom dat in deze zaak niet is gebeurd.

In het dossier stelt de IND over Jelena’s zaak dat ‘niet duidelijk’ is waarom haar getuigenis over het MH17-telefoongesprek zou leiden tot achtervolging door de FSB. Het lijkt een opmerkelijke onwetendheid, gezien alle pogingen die Russische veiligheidsdiensten hebben gedaan het strafproces over MH17 te ondermijnen. Onlangs onthulde de Volkskrant dat de politie in 2017 succesvol werd gehackt door de Russische veiligheidsdienst. Vlak voor de MH17-rechtszaak in 2020 begon, lekte de inlichtingendienst GROe geheime Nederlandse documenten uit het onderzoeksdossier.

Jelena en Igor vrezen voor hun leven als ze terugkeren. Van hun Russische advocaat hebben ze begrepen dat ze inmiddels door de FSB worden beschuldigd van extremisme en terrorisme. Wie op een dergelijke lijst is beland, is ‘zo goed als verzekerd van arrestatie bij terugkomst’, staat in het ambtsbericht van het ministerie van Buitenlandse Zaken over Rusland.

In datzelfde ambtsbericht wordt opgemerkt dat de rechterlijke macht in voorkomende gevallen meewerkt aan veroordelingen op basis van gefabriceerd bewijs, ‘met name in zaken waarin de verdachte het gezag van het openbaar bestuur ondermijnt’. Het zou de curieuze fraudeverdenking tegen Igor kunnen verklaren. Ook in bekendere zaken werden willekeurige aanklachten geformuleerd tegen personen die in de weg lopen.

Oppositieleider Aleksej Navalny werd tot drie jaar in een strafkamp veroordeeld omdat hij zich niet had gemeld na een veroordeling voor een omstreden fraudezaak. De reden dat hij zich niet kon melden: hij was vergiftigd door de FSB en lag in coma in een Duitse kliniek. Prominent oppositiepoliticus Dmitri Goedkov ontvluchtte deze maand Rusland omdat hij een arrestatie vreest. De aanklacht: een huurschuld.

Ook andere oppositieleden zijn recent Rusland ontvlucht. Oppositiebeweging Open Rusland heeft alle kantoren in het land gesloten en activiteiten gestaakt. ‘De repressie lijkt een massaler karakter te hebben gekregen, waar ze eerst meer op individuele mensen was gericht’, zegt Hubert Smeets. ‘Eerst werd bijvoorbeeld alleen Navalny aangepakt, met steeds grovere middelen. Nu wordt zijn hele organisatie als extremistisch buiten de wet geplaatst.’

Rusland is enkel nog een veilig land, stelt Smeets, ‘voor Russen die zich zelfstandig niet met politiek bemoeien’.

Tot die categorie kunnen Jelena en Igor zich niet meer rekenen. Ze zijn dan ook niet van plan terug te keren. Het is een geluk bij een ongeluk dat hun uitzetting door corona enorme vertraging heeft opgelopen. De laatste strohalm is het beroep dat hun advocaat heeft aangetekend bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Een beslissing kan jaren op zich laten wachten.

In de tussentijd verblijven ze illegaal in Nederland. Met steun van vrienden vinden ze steeds weer een dak boven hun hoofd. Maar de onzekerheid over hun veiligheid en toekomst is groot. Zoals Jelena het uitdrukte bij de IND: ‘Als de FSB het doel heeft ons vast te zetten en vermoorden, zal niets hun tegenhouden.’