Je ziet een tijger nooit, maar hij ziet jou: op zoek naar de Amoertijger in Rusland

Een dik pak sneeuw ligt begin maart in de berkenbossen van Sinegorje. De landcruisers blijven keer op keer steken op het smalle pad en moeten dan worden uitgegraven. Het bos is stil, op een enkel wegvluchtend wild zwijn na. Maar overal voel je een soort aanwezigheid, alsof iemand of iets ons in de gaten houdt. En niet ten onrechte, blijkt als we later per sneeuwmobiel cameravallen gaan controleren. We stuiten ineens op tijgersporen in de sneeuw.

‘Je ziet een tijger nooit, maar hij ziet jou’, zegt Pavel Fomenko (54) terwijl hij de chip uit de camera haalt. De tijgerspecialist van World Wildlife Fund-Rusland (WWF) is een filosofisch ingestelde woudloper die zo uit een roman van Tolstoj lijkt weggelopen. ‘Soms is de tijger zo dichtbij dat je hem ruikt, een angstaanjagende geur die je nooit vergeet. Ik zeg altijd: een bos zonder tijger is saai. Om de natuur echt te ervaren moet er iets rondlopen waar je bang voor bent.’

Voor dat gevoel zijn we naar dit verre oosten van Rusland gekomen. Want de gemengde bossen en heuvels van de provincies Primorje en Chabarovsk zijn het laatste bolwerk van de Amoertijger (Siberische tijger). Deze uithoek bij Vladivostok heeft een hard klimaat (het kwik daalt ’s winters tot 30 onder nul), maar er wonen weinig mensen en het ecosysteem is nog vrijwel intact.

Toch was de Amoertijger er bijna niet meer geweest. Rond 1930 waren er nog hooguit 30 exemplaren in het wild, een aantal dat door strenge bescherming weer opliep tot 250. Na de ineenstorting van de Sovjet-Unie in 1991 ging het bijna mis, maar inmiddels zijn er ruim 500. Mede dankzij de steun van Vladimir Poetin, die de tijger als persoonlijke mascotte ziet. De Russische president, niet vies van outdoor-machismo, laat zich graag met tijgers fotograferen.

Die succesvolle comeback heeft paradoxaal genoeg een keerzijde. Meer tijgers hebben ook meer ruimte en voedsel nodig. Het zijn top-predatoren met territoria van wel 40 km². Maar hun leefgebied staat onder druk door nieuwe wegen, bebouwing en infrastructuur, en hun prooidieren verdwijnen doordat voor wintervoeding belangrijke bomen als de Koreaanse den illegaal worden gekapt en er meer dan 100 duizend plezierjagers rondlopen in de regio.

Dat brengt tijgers steeds vaker in conflict met de mens. Menselijke slachtoffers vallen daarbij zelden (vier doden in de afgelopen zeventien jaar), maar tijgers vergrijpen zich wel geregeld aan huisdieren en vee. Zo werd drie maanden geleden een tijgerin gevangen die om haar welpen te voeden bij een dorp binnen enkele weken 21 honden had gedood. Vaak ontstaan de problemen als een tijger niet meer kan jagen omdat hij door stropers is verwond. Tijgers worden nog steeds illegaal bejaagd omdat hun snorharen en klauwen in buurland China veel geld opleveren als ingrediënten in traditionele medicijnen.

Symbool voor de spanning tussen de moderne samenleving en de tijger was het jonge mannetje Vladik, dat in oktober 2016 zomaar de buitenwijken van Vladivostok in trok. Verbijsterde automobilisten zagen hem op klaarlichte dag een snelweg oversteken. De angst leidde tot een massale zoekactie waarbij politieteams met machinegeweren en drones werden ingezet. Vladik werd gevangen en later ergens ver van de bewoonde wereld vrijgelaten.

Dit soort mens-dierconflicten komen niet alleen in Rusland voor. Ook in een dichtbevolkt land als India raken wilde dieren steeds meer in het nauw, met als gevolg dat daar zo’n 350 mensen per jaar om het leven komen bij confrontaties met tijgers en olifanten. In Europese landen en de VS ontstaan conflicten vooral doordat ooit vrijwel uitgeroeide predatoren als wolven en beren profiteren van de ontvolking van het platteland en de boeren vrezen voor hun vee.

Toch hebben de Russen een modus vivendi ontwikkeld met de grote katten in hun achtertuin. Anders dan in Nederland (waar boeren die een wolf verdachten van het doden van schapen onlangs niet om schadevergoeding maar om afschieten riepen) wil men conflicten tussen mens en tijger zo veel mogelijk voorkomen. En dat lukt aardig, blijkt uit een rapport van WWF dat dit weekend verschijnt.

De tijger is een beschermd dier en de strijd tegen de stroperij staat dus voorop. Die stroperij is niet meer zo erg als kort na de val van de Sovjet-Unie, toen de economie en de rechtsorde instortten en lokale en Chinese criminelen pakten wat ze pakken konden, van ginsengwortels tot tijgervellen, maar toch worden nog elk jaar 35 tot 45 tijgers gestroopt. Geen wonder: een dode tijger levert minstens 10 duizend dollar op, honderd lokale maandsalarissen.

De stropers (van tijgers, maar veel vaker gewoon van herten, zwijnen en beren) schrikken dan ook nergens voor terug, zegt Boris Victorovski (61), een woest bebaarde ranger die al jaren in de bossen van Sinegorje werkt. ‘Toen ik eens een stroper op een sneeuwscooter wilde aanhouden reed hij me bijna dood. En vijf jaar geleden probeerden ze mijn huis in brand te steken.’

Hoewel de straffen op het doden en smokkelen van tijgers in 2015 fors zijn aangescherpt (tot 15 jaar cel) blijft vervolging vaak een wassen neus. Daarom wordt forensisch onderzoek aan in beslag genomen stropersbuit steeds belangrijker. Dat gebeurt in het pathologisch lab van de landbouwacademie van Primorje in Oessoeriisk, waar Fomenko op de snijtafel net een tijgervel met kogelgat onderzoekt. Hij ziet direct aan de tepels dat het een zogende tijgerin was. ‘Haar welpen zijn na haar dood waarschijnlijk ook omgekomen.’

Een belangrijk element van het tijgerbeleid is de nauwe samenwerking van natuurbeschermers en jagers. Vier op de vijf tijgers leven in onbeschermde productiebossen, waar ook al die plezierjagers actief zijn die in de tijger een grote concurrent zien (een volwassen tijger vangt zo’n 70 herten, zwijnen en beren per jaar). Omgekeerd leidt die massale jacht ertoe dat er niets te eten voor de tijgers overblijft, waardoor die op huisdieren gaan azen.

WWF helpt jachtclubs daarom hun populaties herten en wilde zwijnen te vergroten, onder meer door winterse bijvoeding. Dat werkt. In Sinegorje is de wildstand in vier jaar tijd sterk toegenomen. En het aantal tijgers van 1 naar 7 gestegen. De jagers zijn er trots op. Niet zo vreemd, zegt Fomenko, zelf jager. ‘Veel mensen houden van de natuur en willen haar beschermen. Maar alleen een jager voelt in hart en ziel wat hij verliest als de tijger verdwijnt.’

Cruciaal voor het draagvlak bij de bevolking is een goede aanpak van de nooit geheel te vermijden conflicten tussen mens en tijger, met name aanvallen op huisdieren of vee. Tussen 2000 en 2017 waren er volgens het WWF-rapport 279 incidenten (resulterend in 33 dode tijgers), maar het aantal incidenten verdubbelde sinds 2010. In 2012 zijn daarom afspraken gemaakt om elke ‘probleemtijger’ direct op te sporen, te vangen en te onderzoeken.

Het opsporen en vangen van de slimme dieren is een kunst, zegt Andrej Orjol, hoofd van de ‘snelle responsteams’ in Primorje. ‘Je moet niet de staart van de tijger volgen maar zijn kop, en hem opwachten op een plek waar je hem met een auto kunt afvoeren.’ Als een tijger aanvalt, steekt Orjol een lichtfakkel af, want dat schrikt af. ‘Met scherp schieten heeft geen zin. Zelfs als je hem raakt, heeft hij nog zes seconden om je te verscheuren. Je bent kansloos.’

Veel probleemtijgers komen terecht in Alekseevka Rehabilitatie Centrum, niet ver van Vladivostok, waar ze worden opgevangen en voorbereid op een eventuele terugkeer in het wild. Tijdens ons bezoek verblijven er zes tijgers, waaronder een net geopereerde tijgerin die vanuit een auto werd beschoten en de tijgerin met haar twee welpen die de 21 honden had gedood.

Tijgeropvang luistert nauw, zegt Katja Blidtsjenko (30), een jonge dierenarts uit Moskou die de tijgers laat zien vanuit een cabine met monitoren. Ze leven in grote verblijven met geblindeerde hekken en speciale sluizen voor het loslaten van levende prooi, want contact met mensen moet minimaal zijn. ‘De tijgers mogen niet gewend raken aan mensen. Stel je voor dat we straks een tijger uitzetten die geen angst meer heeft voor de mens en iemand doodt.’

Probleemtijgers worden indien mogelijk na hun ‘rehabilitatie’ weer uitgezet in de natuur, in gebieden met weinig mensen en voldoende prooidieren. Tijgers die niet kunnen overleven of een gevaar vormen voor de mens gaan veelal naar een dierentuin. Van de 24 tussen 2000 en 2014 opgevangen tijgers werden er dertien vrijgelaten. Van die dertien zijn er nog zeker zeven in leven.

Fomenko ziet rehabilitatie als de kroon op zijn werk. ‘De tijger is de top van de voedselpiramide. Door hem te beschermen bescherm je het hele ecosysteem.’ Ook kun je tijgers terugbrengen in gebieden waar ze al lang waren verdwenen. Dat is vanaf 2013 gebeurd in het Joodse Autonome Gebied, waar nu weer een kleine populatie leeft. Er zijn ook plannen om Amoertijgers uit te zetten in Kazachstan, waar de nauw verwante Kaspische tijger is uitgestorven.

Veelbelovend is de samenwerking met China. Want niet alleen Vladimir Poetin, maar ook de Chinese president Xi Jinping heeft de tijger in zijn hart gesloten. Er komt in 2020 een Noordoostelijk Tijger en Luipaard Nationaal Park van 15 duizend km² in de bergen van Changbaishan, deel van een netwerk van tien parken dat Xi’s visioen van een Chinese ‘Ecologische Beschaving’ moet schragen.

Het nieuwe park moet door aansluiting op beschermde gebieden in Rusland leiden tot een grensoverschrijdend tijgerhabitat. Maar de samenwerking met China is lastig, zegt Dmitri Pankratov, hoofd biodiversiteit van Primorje. De Chinese overheid heeft goede plannen, maar de lokale bevolking is argwanend. Die hebben altijd gestroopt en zien de tijger als bedreiging voor hun vee. ‘Het helpt ook niet dat er 70 duizend mensen moeten verhuizen voor het park.’

In Rusland heeft de tijger volgens Fomenko zeker toekomst. ‘Als je tijgers met rust laat, met genoeg ruimte en prooidieren, redden ze zich prima, ook in de wereld van de mens.’ Dat liet tijger Vladik wel zien. Die begon na zijn vrijlating in mei 2017 een opzienbarende 700 km lange zwerftocht terug richting Vladivostok. Hij navigeerde langs snelwegen en spoorlijnen, nam een tunnel, jaagde op wild en meed mensen en hun vee. Tot opluchting van Fomenko vestigde hij zich uiteindelijk in een berggebied buiten de stad.

Voor Vladivostok, een voorheen gesloten marinebasis die zich nu met Chinees kapitaal profileert als een toekomstig Dubai aan de Pacific, is de Amoertijger een symbool van hoop en trots. Al moet je dromen over een bloeiend tijgertoerisme volgens ambtenaar Pankratov met een korrel zout nemen. ‘In Afrika kun je wilde dieren spotten, hier niet. Tijgers laten zich niet zien.’

Daar komen wij ook achter. De tijger waarvoor we kwamen krijgen we niet in het vizier. Het blijft bij de sporen op het besneeuwde bospad van Sinegorje. Maar de chip van de cameraval levert bij het uitlezen een verrassing op: een foto van een prachtige tijgerin. We werden echt in de gaten gehouden.

PROBLEEMDIEREN

Mens-dierconflicten ontstaan overal in de wereld waar mensen steeds dieper doordringen in natuurgebieden en er voor wilde dieren steeds minder ruimte en voedsel overblijven. Die heten dan ineens ‘probleemdieren’.

Probleemdier 1: Haai

Mensen willen overal ter wereld zwemmen, surfen of duiken. Dat brengt ze in landen als de VS, Zuid-Afrika en Australië geregeld in contact met potentieel gevaarlijke haaien zoals de witte haai en de tijgerhaai. Jaarlijks vallen daarbij wereldwijd zo’n tien doden. In Australië zijn de meest extreme oplossingen bedacht, van haaiennetten tot het vanuit helikopters afschieten van haaien. De consternatie over het haaiengevaar lijkt overigens vooral psychologie.

Probleemdier 2: Wolf

Wolven waren in de VS vrijwel uitgeroeid, maar maakten afgelopen decennia een comeback. Ze kwamen spontaan de grens over vanuit Canada en werden geherintroduceerd in onder meer Yellowstone National Park, om iets te doen aan de overbevolking van grazers. De beschermde roofdieren gedijen zo goed dat ze hun gebied uitbreiden. Tot woede van de ranchers. Die vrezen voor hun vee en willen wolven afschieten. Slepende politieke strijd is het gevolg.

Probleemdier 3: Olifant

Olifanten maken vaak generaties lang gebruik van dezelfde routes om water en voedsel te zoeken. In dichtbevolkte landen als India stuiten ze daarbij steeds vaker op menselijke obstakels zoals dorpen, wegen en spoorlijnen. Dat kost elk jaar honderden mensen het leven. In Bangladesh werden al twaalf Rohingya-vluchtelingen vertrapt omdat hun opvangkampen in olifantengebied waren gebouwd. Een oplossing is speciale olifantencorridors aan te leggen.