Islamitische geneeswijzen voegen dimensie toe aan alternatieve geneeskunde

Ten einde raad wendt de man zich tot een islamitische genezer. Deze praat langdurig met hem en concludeert dat in zijn woning een kwade geest woont. Hij adviseert zijn patiënt te verhuizen. Dat gebeurt, waarna de klachten afnemen. Op de vraag waarom de man zo lang heeft gewacht voordat hij naar een islamitische genezer ging, antwoordt hij: 'Omdat ik er bijna zeker van was dat mijn huisarts dit grote onzin zou vinden, waardoor mijn relatie met hem schade zou oplopen, wat weer nadelig kan zijn voor vrouw en kinderen.'

Geconfronteerd met deze uitlating reageert de huisarts verbaasd. Nee, hij zou de man er beslist niet op hebben aangekeken als hij eerder zijn heil bij de islamitische genezer zou hebben gezocht, hoewel hij 'niet weet wat die genezer allemaal doet en natuurlijk geen geloof aan diens methoden hecht'.

De afgelopen twintig jaar is veel gepubliceerd over hulpverlening aan allochtone patiënten. Vrijwel steeds stond de vraag centraal wat vanuit de westerse reguliere geneeskunde voor deze groepen kon worden gedaan. Deze eenzijdige benadering heeft zich van meet af aan gewroken. Relatief veel allochtonen zoeken hun heil bij alternatieve genezers, al dan niet uit eigen kring. Enig betrouwbaar zicht op wat daar precies gebeurt, is er nauwelijks.

Om hierin verandering te brengen gaf het ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur (WVC) - het tegenwoordige ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport - in 1990 opdracht tot een inventarisatie van de diverse geneeswijzen, de achtergronden ervan, de motivatie van patiënten om hiervan gebruik te maken, de resultaten en de mogelijkheden tot meer structurele samenwerking met de reguliere westerse geneeskunde.

Het onderzoek werd uitgevoerd door de vakgroep culturele antropologie en sociologie der niet-westerse samenlevingen van de Rijksuniversiteit Leiden. De resultaten zijn verschenen in Islamitische genezers en hun patiënten - Gezondheidszorg, religie en zingeving, geschreven door de socioloog Cor Hoffer. Ruim drie jaar is met behulp van literatuurstudie, interviews, case-studies, observaties, een schriftelijke enquête en studie van autobiografisch materiaal geprobeerd de islamitische geneeswijzen in kaart te brengen.

De cultuur waarin de islamitische opvattingen over ziekte en gezondheid wortelen, wordt vaak in termen van tradities en gewoonten geformuleerd. Maar die statische benadering doet geen recht aan de situatie van islamieten hier. Hun cultuur en daarmee ook hun opvattingen over geneeskunst komen door de migratie onder druk te staan, betogen de onderzoekers.

De spanning tussen nieuwe invloeden en de neiging om de eigen, overgeleverde waarden hoog te houden is een centrale factor in de migrantencultuur. Om aan deze frictie het hoofd te bieden kiezen mensen uiteenlopende wegen. Daardoor wordt aan de toch al veelvormige islamitische geneeswijzen nog een aantal varianten toegevoegd.

Het scala aan geneeswijzen vindt zijn oorsprong vooral in het islamitisch volksgeloof, een veelheid aan wijsheden en gewoonten binnen het raamwerk van de formele geloofsleer. De scheiding tussen volksgeloof en officiële opvattingen is door de tijd heen steeds onduidelijker geworden. Enig houvast biedt het gegeven dat het volksgeloof zich veel meer richt op bovennatuurlijke krachten en hieruit voortkomende rituelen om die te beïnvloeden.

Bovennatuurlijke oorzaken krijgen in het volksgeloof veel aandacht. Men onderscheidt magie, het boze oog en geesten.

Om bovennatuurlijke oorzaken van klachten op het spoor te komen maken de genezers gebruik van uitvoerige gesprekken, Koran-teksten, rituelen en het oproepen van geesten. Voor de behandeling zoeken ze mogelijkheden in onder meer gebedsgenezing, handoplegging, kruiden, massages en amuletten (papiertjes met handgeschreven teksten uit vooral de Koran, getallenreeksen of esoterische symbolen; deze papiertjes worden in een zakje of blikken doosje gedaan, dat mensen volgens aanwijzingen van de genezer op een bepaald deel van het lichaam moeten dragen).

De effectiviteit van de geneeswijzen hangt vooral samen met de verwachtingen die patiënten hebben, en het vermogen van de genezer de patiënt ervan te overtuigen wie of wat voor zijn of haar klachten verantwoordelijk is. Als iemand ervan kan worden overtuigd dat een kwade geest de klachten veroorzaakt en als die geest ook nog in een ruimte (huis of deel van een huis) kan worden gelokaliseerd, geeft dat houvast èn de mogelijkheid zelf maatregelen te nemen om die geest uit de weg te gaan of zelfs uit te schakelen.

Opvallend is dat een patiënt zelf zelden tot nooit direct verantwoordelijk wordt gesteld voor zijn klachten, iets dat in de westerse alternatieve geneeskunde op indirecte wijze soms wel gebeurt. Islamitische genezers leggen de oorzaak vaak buiten de patiënt, maar combineren deze zienswijze wel met een actieve inschakeling van hem of haar, waarmee zeker een deel van hun succes kan worden verklaard.

Islamitische geneeswijzen voegen een dimensie toe aan het toch al veelkleurige palet van alternatieve geneeswijzen. Onder invloed van de Nederlandse samenleving veranderen geneeswijzen ook. Mensen leven anders en hebben vaak andere klachten dan in het land van herkomst.

Volgens Hoffer kunnen islamitische genezers met hun kennis van de traditionele volkscultuur en hun ervaring in de Nederlandse samenleving een zinvolle bijdrage leveren aan een proces in twee richtingen: de integratie van islamitische patiënten in de reguliere gezondheidszorg, als een voorziening die vooral hulp kan bieden als het om ziekten gaat die worden veroorzaakt door natuurlijke (dat zijn volgens de islamitische opvatting puur lichamelijke) oorzaken, en het gestalte geven aan het complementaire karakter van de reguliere en de islamitische geneeskunde.

De aanbevelingen gaan ook in deze richting. Veel nadruk wordt gelegd op belangrijke voorwaarden: het zich openstellen voor informele ontwikkelingen bij de verwijzing en de aandacht voor wat in de islamitische zienswijze een centraal element is: de samenhang van klachten en zinvragen.

Hans van Dam

Cor Hoffer: Islamitische genezers en hun patiënten - Gezondheidszorg, religie en zingeving.

Het Spinhuis; ¿ 35,-.

ISBN 90 5589 009 X.