Is de coronamutatie uit Zuid-Afrika nog te stoppen? Dit weten we over de omikronvariant

Is de variant nog te stoppen?

De nieuwe variant is vooralsnog alleen in België aangetroffen, een tweede mogelijk geval wordt daar nog onderzocht. In de rest van Europa gaat de nieuwe variant van het coronavirus voor zo ver bekend nog niet rond. Met een vliegverbod uit Zuidelijk Afrika hoopt men in elk geval erger te voorkomen. Het is alleen zeer de vraag in hoeverre dat nog lukt, zegt viroloog Chantal Reusken (RIVM). ‘Maatregelen om dit virus te vertragen lijken me noodzakelijk. Het seizoen zit niet mee en we hebben al problemen genoeg. Tegelijkertijd leert de historie dat het erg lastig is om een virus buiten de deur te houden. Denk aan de deltavariant, uit India. Ook die heeft in korte tijd de hele wereld bereikt.’

Waarom zijn virologen zo bezorgd?

De virusvariant – die de aanduiding omikron krijgt – lijkt in Zuid-Afrika de deltavariant razendsnel te verdringen. Dat duidt erop dat hij nog besmettelijker is dan het toch al zeer besmettelijke deltavirus: volgens de eerste schattingen zo’n 25 tot 30 procent. En een virus dat besmettelijker is betekent dat er nog meer maatregelen en een nog hogere vaccinatiegraad nodig zijn om rondgang van het virus tegen te houden.

In de Zuid-Afrikaanse provincie Gauteng ging het virus in drie weken tijd van 1 naar 30 procent van alle besmettingen, vertelt Reusken. Bovendien zien virologen in andere provincies een vreemd signaal in hun wattenstaafjestests, dat lijkt te duiden op de aanwezigheid van het virus. Omdat het virus zulke afwijkende stekels heeft, reageren sommige wattenstaafjestests er iets anders op.

Word je er ook zieker van?

Dat is nog niet te zeggen. Tegelijk staat vast dat de variant allerlei wijzigingen heeft ondergaan aan zijn uitsteeksels die virologen kennen van eerdere probleemvarianten. Daardoor kan hij de bescherming door vaccins misschien deels ontwijken, of kunnen mensen die beschermd zijn door een eerdere infectie, misschien alsnog ziek worden. ‘De duiding is nog erg moeilijk. Maar de eerste signalen zijn niet fijn, om het zo maar eens te zeggen’, zegt Reusken.

Waar blijven eigenlijk de ‘varianten-vaccins’?

De huidige vaccins zijn in principe razendsnel af te stemmen op eventuele nieuwe varianten, zo beloofden vaccinologen. De nieuwe generatie coronavaccins is immers gebouwd rondom een bepaald stuk genetische code, die het lichaam leert hoe het uitsteekseleiwit van het virus eruitziet. In geval van een virus met andere uitsteeksels hoeft men die code alleen maar bij te werken, een beetje zoals een virusscanner op de computer soms moet worden geüp­datet met de nieuwste computervirussen die in omloop zijn.

Tot dusver beschermden de coronavaccins dermate goed tegen de alfa-, beta-, gamma- en deltavariant van het virus, dat vaccinfabrikanten zo’n update nog niet nodig achtten. Wel gebruikt men de tussentijd om alvast te oefenen. Zo test fabrikant Pfizer momenteel een betavariant-specifiek coronavaccin op 930 proefpersonen in Duitsland. In de VS zijn proeven in voorbereiding met vaccins tegen de beta- en deltavariant, door fabrikant Moderna.

Zo wil men ervaring opdoen met de procedures die nodig zijn om een variantenvaccin snel te ontwikkelen, te testen en op de markt te brengen, voor als de nood aan de man is. ‘Oefenen met bestaande varianten lijkt een verstandige aanpak’, zei vaccinontwikkelaar Paul Bieniasz onlangs in vakblad Nature. Onduidelijk is nog of de omikron-variant voldoende aanleiding is om zo’n variantenvaccin te lanceren.

Waar komt het virus precies vandaan?

Veel experts gaan ervan uit dat de variant niet is ontstaan in Zuid-Afrika zelf. Omdat in veel Afrikaanse landen coronavirussen niet goed genetisch worden uitgelezen, is het denkbaar dat het virus lang onder de radar is gebleven, totdat hij in Zuid-Afrika tegen de lamp liep. Een sterke aanwijzing daarvoor is dat de variant opvallend oude wortels heeft: hij is verwant aan de allervroegste coronavirussen die begin vorig jaar ontstonden in plaats van aan de latere varianten.

Dat kan van alles betekenen, zei viroloog Marion Koopmans eerder tegen deze krant. Misschien sluimerde het virus in een bepaald land totdat hij een mutatie opdeed waardoor hij ineens ‘opgevoerd’ raakte en zich kon verspreiden. Of misschien heeft het virus zich een poosje schuilgehouden in een dierlijke gastheer, waar hij muteerde tot zijn huidige vorm en weer oversprong naar de mens.

Onder de motorkap: wat maakt de variant bijzonder?

De nieuwe variant heeft 32 mutaties ondergaan aan zijn uitsteeksels, plus nog eens tientallen in andere onderdelen. Bij zo’n mutatie krijgt een virus, doordat er bij de voortplanting soms kleine foutjes in zijn genetische bouwplan sluipen, op een bepaalde plek een ander bouwsteentje. Zo draagt de huidige variant de mutatie genaamd ‘N501Y’: op plek nummer 501 is in plaats van bouwsteen ‘N’ (asparagine) het aminozuur ‘Y’ (tyrosine) gekomen. Een wijziging, die ook al werd gezien bij de ‘Britse’ variant en de als gevaarlijk beschouwde nertsenvariant in Denemarken.

Wat dat precies voor gevolgen heeft, is echter een ander verhaal. ‘Lang niet elke mutatie heeft betekenis’, zegt hoogleraar coronavirologie Eric Snijder (LUMC). ‘Er zitten hier mutaties bij die bekend zijn als probleemmutaties, zoals N501Y, en mutaties die geheel nieuw zijn. Plus: de kans bestaat dat bepaalde mutaties pas in combinatie met andere problemen geven. Het zou natuurlijk mooi zijn als we puur op basis van het bouwplan konden zeggen hoe problematisch dit virus is, maar zo werkt het helaas niet. Ik denk dat de realiteit is dat daarvoor weken of maanden onderzoek nodig zijn.’

...En tussen haakjes, waarom springen we eigenlijk van de delta naar de omikron?

Heel eenvoudig eigenlijk. Er zijn ook varianten vernoemd naar de tussenliggende Griekse letters, maar die hebben minder furore gemaakt. Zo is de kappavariant (uit India) nagenoeg geheel verdrongen door de deltavariant (ook uit India), en gaan de lambda- en de muvariant op een rustig pitje rond in Zuid-Amerika.