Ingebakken rampen

DE EERSTE dag van deze eeuw, 1 januari 1900, was een maandag. De eerste dag van de volgende eeuw is een zaterdag. Weet uw verwarming dan dat het weekend is, of brandt hij op nieuwjaarsdag gewoon lekker doordeweeks? Interpreteert, kortom, uw thermostaat de datumaanduiding 010100 als nieuwjaar 1900 of 2000? Of registreert hij geen datum? En hoe weet u dat zo zeker?

'Triviaal? Denk dan ook eens aan de zesde januari. Is het dan een zaterdag of een donderdag en zit u misschien opeens in de kou? En wat doet het tijdslot van uw bankkluis op die dag?' Als een conferencier wandelt ir. Peter van Delft van PTT Telecom door de zaal in Rotterdam, die vol zit met automatiseerders uit het bedrijfsleven. Zijn boodschap is helder: ook zonder computer bent u niet veilig voor het millenniumprobleem. Negeren helpt niet.

Althans: het millenniummonster kan in principe in alle elektronica de kop opsteken. Software zit namelijk bepaald niet meer alleen in het geheugen van de computer. De programmatuur, feitelijk niets meer dan de gedragsregels voor de elektronische omgeving, zit ingebed in de chips van alle micro-elektronica, van telefooncentrales tot koffieautomaat, van de centrale verwarming tot de lift, van de zaktelefoon tot de automotor, van de pacemaker tot de Fokker 100.

Met intelligente elektronica, zo wreef het Millennium-platform dinsdag in Rotterdam de automatiseerders nog eens in, zijn dezelfde problemen met de eeuwisseling te verwachten als in reguliere computersoftware. Kort samengevat: jaartallen werden in elektronische geheugens doorgaans opgeslagen als de twee laatste cijfers, omdat iedereen toch wel wist dat er een 19 voor moest en geheugenruimte duur was. Nu dat binnenkort een 20 zal zijn, kan het overal misgaan.

Het probleem is alleen, dat niemand weet waar. 'Wie denkt dat het wel losloopt, verliest, dat is het enige wat we zeker weten', zegt Thijs de Graaff van het Millenniumplatform, de organisatie van de werkgeversvereniging VNO-NCW en het ministerie van Economische Zaken dat Nederland millennium-bewust moet krijgen.

'Analisten schatten dat tussen de 5 en 10 procent van de ondernemingen het domweg niet zal redden. Omdat hun administratie en facturering het begeven. Maar ook omdat machines niet meer functioneren. Misschien zelfs omdat er een tijdlang geen water, gas of stroom is.'

Spookverhalen, vinden sommigen. Neem de on-line nieuwsdienst CNET op Internet, doorgaans op automatiseringsgebied een uiterst betrouwbare bron. 'Acht mythes over het millenniumprobleem', somde CNET onlangs op. 'Mythe nummer 6: uw huishoudelijke apparatuur raakt volkomen van slag. De werkelijkheid: het interesseert uw huishoudelijke apparatuur helemaal niets welk jaar het is.'

En blokkerende liften? Een woordvoerder van liftgigant Otis bezweert dat het een verzinsel is. 'Wij gebruiken geen echte data.' Weigerende kluizen? Lips in Dordrecht: elektronische sloten hebben geen real time klok en zijn dus safe. Haperende vliegtuigen? Fokker Services: 'Wij vertellen de luchtvaartmaatschappijen precies welke boordapparatuur faalt, zodat zij hun maatregelen kunnen treffen.'

Toch is de problematiek niet weg te wuiven, zegt ir. Anton Klip van het Centrum voor Microelektronica (CME) in Veenendaal. 'Ik heb thuis wel degelijk een videorecorder die ophoudt op nieuwjaarsdag 2000. Je kunt niet in het algemeen volhouden dat ingebedde software geen problemen geeft, als reguliere software dat aantoonbaar wel doet. Software is software, mensenwerk, vol riskante datums. En onze omgeving barst ervan.'

Klip speurde onlangs naar struikelblokken in de tijd waardoor zulke ingebedde software op tilt kan gaan. De lijst is lang en nog niet eens uitputtend. Een greep: Op 22 augustus 1998 valt om te beginnen een deel van het GPS-net uit waarmee satellieten hun plaats in de ruimte bepalen omdat de datumteller van het systeem dan toevallig vol is. Foutje, wordt aan gewerkt, melden de beheerders.

Maar er is meer dan de millenniumwisseling op 1 januari 2000. Al op 1 januari 1999 kunnen sommige chips de 99 ongewild interpreteren als een veelgebruikt programmeurssymbool voor 'geen jaartal ingevuld'. Hetzelfde kan op 9 september 1999 gebeuren (9/9/99, geen datum). Het jaar 2000 is ook nog een schrikkeljaar, dus wat gebeurt er na 28 februari? Als systemen het jaar 00 wèl netjes als 100 zien, wat doen ze dan na 31 december 2000?

In reguliere software is het millenniumprobleem vooral een lastig organisatorisch vraagstuk. Miljarden regels computercode moeten worden doorgespit op zoek naar de plaatsen waar datums voorkomen, waarna alle verdachte regels moeten worden beoordeeld en eventueel met trucs beveiligd. De experts zijn niet aan te slepen.

Maar dat is nog niets vergeleken bij het probleem van de ingebedde software. De meeste geprogrammeerde elektronica is onzichtbaar en zelfs ontoegankelijk. Het zit in apparaten, achter bedieningspanelen, in grijze kastjes bij de meterkast, achter het systeemplafond, ingekapseld in chips, op printplaten waarvan de documentatie vaak ontbreekt en waarvan de installateur eigenlijk het fijne niet weet, en misschien de leverancier al evenmin.

'Alles waar een batterij in zit of een snoer uit steekt, kan een probleem geven. Ga daar maar vanuit', zegt De Graaff van het Millennium-platform niet zonder gevoel voor drama. Hij schat dat tijdig controleren en repareren in Nederland alleen al zeker 15 miljard gulden kost, evenveel als eerder werd geraamd voor het eeuwprobleem in echte software.

Dat is geen echt worst-case-scenario, blijkt uit de eerste praktijkervaringen. Onlangs maakte de Utrechtse PA Consulting Group een verkenning van de situatie bij het St. Antonius Ziekenhuis in Nieuwegein. Van de 4000 apparaten waren er 1950 gevoelig voor de overgang van 1999 naar 2000, waarvan het merendeel medische apparatuur. Tijdig beveiligen vergt naar schatting 20 miljoen en 35 manjaar werk.

TNO is in samenwerking met de koepelorganisatie van grafische ondernemingen (KVGO) een testproject begonnen bij een grote drukkerij in Delft. Daar zal het hele bedrijf van onder tot boven worden opengeschroefd, om alle millenniumgevoelige elektronica op te sporen. De branche hoopt ervan te leren hoe je zoiets aanpakt.

PTT-man Van Delft bekijkt sinds 1995 bij zijn bedrijf alles, van de koffie-automaat in de gang en de toegangspoortjes bij de ingang tot de interne computersystemen en uitgeleverde apparatuur. Eenderde van alle interne computersystemen zal rond 2000 kuren vertonen. Van de grote telefooncentrales en vaste verbindingen zal zonder aanpassingen 15 procent plat gaan, en datzelfde geldt voor de verkochte toestellen, centrales en netwerken. Telecom zet de komende maanden vijfhonderd mensen op het millennium-probleem, in de hoop eind dit jaar helemaal klaar te zijn.

Van algemener belang is echter de toestand van de gebouwgebonden installaties van Telecom, waarvan zeker 20 procent op 1 januari 2000 kuren zal vertonen. Een deel zal domweg vervangen moeten worden om de problemen voor te zijn, schat Van Delft. 'Anders kunnen we letterlijk niet eens naar binnen om te zien wat er gaande is.'

Uitproberen is niettemin de enige manier om te weten waar de zwakke plekken zitten, zegt ook dr. Chris Mol van Philips Medical Systems (PMS) in Best, een gigant in medische apparatuur. Ongeveer 10 procent van zijn apparatuur, schat hij na tests, is millenniumgevoelig. Vooral systemen waarin gegevens worden vastgelegd aan de hand van geboortedatums zullen problemen krijgen. Elders slaan onderhoudsschema's in apparaten alarm, omdat die opeens kunnen menen al een eeuw niet te zijn nagekeken. Tweede helft dit jaar begint Philips een oplapcampagne.

Maar ook het testen, zegt directeur R. van Westen van Datawatt in Wolvenga, een bedrijf in meetapparatuur voor de gasindustrie, is nog een kunst apart. 'Zelfs systemen die geen directe datum hanteren, kunnen in een onderliggende laag toch opeens gevoelig blijken. Soms tikken er verborgen klokjes in de chips die je gebruikt. Hoe moet je die vooruit zetten om te zien wat er gebeurt? Je houdt er een ongemakkelijk gevoel bij.'

Martijn van Calmthout