In Servië loopt de vaccinatietoerist zonder problemen de prikhal binnen

Waar veel Balkanlanden naar het Westen kijken voor hulp in de covidcrisis, vertrouwt Servië op China en Rusland. Met spectaculair gevolg: vaccins zijn er in overvloed. Dat leidt tot een bizar fenomeen: vaccinatietoerisme. Buitenlanders die een prik komen halen. ‘Niet? Het is echt geen probleem.’

Toen de prikken uitbleven, kwam er in januari een metafoor naar de Balkan. ‘De wereld heeft een ijsberg geraakt’, zei de Servische president Aleksandar Vucic met gedragen stem in een video op Instagram. ‘En net als bij de Titanic redden de rijken enkel zichzelf. Ze zorgen alleen voor hun eigen reddingsboten en laten alle anderen samen ten onder gaan met het schip.’

De president liet een kleine stilte vallen voor hij verder sprak, want nu kwam het goede nieuws: ‘Maar wij zijn een taai volk. Wij vechten voor onze overlevingskansen. Wij vechten voor Servië en dat gevecht zullen wij winnen.’

De metafoor was Vucic’ manier om de komst van duizenden, vlak daarvoor in Belgrado gearriveerde vaccins wereldkundig te maken. Geen Europese vaccins, maar Chinese, want toen de Titanic zonk en het Westen vooral zichzelf leek te redden – de 14 procent rijkste landen hadden op dat moment genoeg vaccins besteld om al hun inwoners driemaal in te enten, terwijl negen op de tien mensen in de 69 armste landen dit jaar waarschijnlijk helemaal geen vaccin krijgen – besloot de president van Servië zijn eigen reddingsboot te bouwen.

‘Ik ben zo trots op wat onze president hier heeft gepresteerd’, zegt Vasilije Antic een paar maanden later, staande in die reddingsboot. ‘Door zijn diplomatieke talent redt hij ons leven en redt hij de levens van miljoenen anderen.’ Antic kan het weten want hij is directeur van het vaccinatiecentrum in de provinciestad Kragujevac, in het midden van Servië. In die hoedanigheid ziet hij al weken lang met eigen ogen hoe goed de boot van Vucic in de praktijk functioneert.

‘Kijk dan’, wijst hij om zich heen, naar de oude basketbalzaal die hij eind januari omtoverde tot prikcentrum en dat sindsdien de verreweg meestbezochte plek van de stad is. ‘We hebben al 42 duizend prikken gezet. 42 duizend! Kun je het je voorstellen? In een stad met 120 duizend mensen ouder dan 18. Dat is toch geweldig?’

Wereldwijd priktoplijstjes

Terwijl vier van de zes Balkanlanden een paar weken geleden nog geen enkele prik hadden gezet, heeft buurland Servië inmiddels 20 procent van de 7 miljoen inwoners ten minste eenmaal gevaccineerd en heeft bijna 15 procent van de inwoners ook zijn tweede prik binnen. Dat betekent dat vrijwel iedereen in de risicogroepen veilig is en Servië in alle wereldwijde priktoplijstjes voorkomt tussen landen als Israël en het Verenigd Koninkrijk.

‘Het verschil tussen Servië en de rest van de Balkan is inderdaad gigantisch’, zegt Stefan Vladisavljev van de Servische denktank Belgrade Fund for Political Excellence. Dat komt vooral doordat landen als Noord-Macedonië, Albanië, Kosovo, Montenegro en Bosnië allemaal naar het Westen keken toen ze hulp nodig hadden, zegt hij, terwijl Servië ook nadrukkelijk naar het Oosten keek. ‘Daardoor heeft Servië op dit moment beschikking over 2 miljoen doses van het Chinese Sinopharm, honderdduizenden doses Spoetnik, uit Rusland, en ook nog eens tienduizenden doses Pfizer en AstraZeneca.’

‘Servië besloot op meerdere schaakborden te blijven spelen’, zegt Vladisavljev. Het land plaatste weliswaar orders bij alle westerse vaccinproducenten en meldde zich tevens aan voor het Covax-programma van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), een prikprogramma speciaal bedoeld voor armere landen, maar ondertussen hield president Vucic ook de banden met Moskou en Beijing warm. Niet voor niets toog hij afgelopen juni naar het vliegveld om daar openlijk de Chinese vlag te kussen, terwijl achter hem een vliegtuig vol medische hulpmiddelen uit Beijing arriveerde.

Wit-groene doosjes Sinopharm

‘Ik was de enige die China niet beschuldigde van het virus, maar broederlijke ontmoetingen organiseerde met hun minister van Buitenlandse Zaken’, zei Vucic recentelijk op tv. Dat had fikse gevolgen, want terwijl de Chinezen Servië hielpen met de bouw van twee grote testfaciliteiten, speciale covid-artsen naar Belgrado stuurden en ervoor zorgden dat de drie ijskasten in de basketbalhal van gezondheidsdirecteur Antic sinds eind januari stampvol liggen met kleine, wit-groene doosjes Sinopharm, bleven alle buurlanden inderdaad drijvend achter in het water, wachtend op die beroemde reddingsboten uit het Westen die maar niet kwamen.

‘Er was in het begin wel wat scepsis over de niet-westerse vaccins’, zegt Antic, terwijl hij wijst naar de oude, houten tribune van de basketbalhal waarop tientallen stadsgenoten – van oud en breekbaar tot jong en vief – wachten op hun verlossende prik. ‘Die mensen daar hadden een maand geleden vast hun twijfels. Maar inmiddels hebben ze allemaal buren die wel zijn ingeënt, maar niet zijn doodgegaan, dus inmiddels vragen ze zelfs expliciet om Sinopharm of Spoetnik.’

‘Een land als Noord-Macedonië zal vast weleens jaloers zijn geweest op die keuzevrijheid van Servië’, zegt Vladisavljev. ‘Maar zij hebben de afgelopen jaren zulke enorme offers gebracht om lid te kunnen worden van de Navo en de EU, dat zij de Europese lijn in het begin wel moesten volgen.’

Europa leverde niet

Het probleem was alleen: Europa leverde niet. De beloofde 1 miljoen Covax-vaccins die naar de Balkan zouden worden gestuurd, liepen al meermaals vertraging op, maar ook afspraken tussen westerse producenten en de Balkanlanden zelf, zoals de 500 duizend aan Albanië beloofde Pfizer-vaccins, werden keer op keer uitgesteld (waarschijnlijk arriveert het gros nu pas in de herfst).

Het is dan ook niet verrassend dat de premier van datzelfde Albanië de vaccinatiestrategie van de EU onlangs ‘moreel en politiek onacceptabel’ noemde, dat de Bosnische minister van Buitenlandse Zaken begin maart zei dat zijn inwoners ‘terecht ontevreden’ zijn over het optreden van Covax en dat de Noord-Macedonische premier Zoran Zaev de schuld voor de vaccinatiepuinhoop in zijn land zelfs expliciet weet aan zijn Navo-lidmaatschap.

‘Wij moeten als Navo-lid rekening houden met onze strategische belangen’, zei hij. ‘Terwijl Servië zowel militair als politiek neutraal is en daardoor deals kon sluiten met landen als Rusland en China’.

Aankloppen bij Rusland en China

Dus wat zie je de laatste paar weken gebeuren? Je ziet dat bijna alle landen in de regio inmiddels het voorbeeld van Servië volgen en aankloppen bij zowel de Russen als de Chinezen, ook al zijn beide vaccins nog niet goedgekeurd voor gebruik binnen de EU. Het succes van de Servische vaccinatiediplomatie leidt in de buurlanden zelfs tot zoveel bewondering dat er de laatste tijd zowaar een nieuw fenomeen waarneembaar is bij Servische prikcentra: vaccinatietoerisme.

‘Als ik op het vaccinatieprogramma van Bosnië moet wachten, kan het nog heel lang duren’, zegt een van die toeristen, de 36-jarig Mirza uit de Bosnische hoofdstad Sarajevo. Omdat zijn vrouw zwanger is, maar hij vanwege zijn werk wel veel andere mensen ziet, besloot hij begin deze maand naar de Servische grensstad Luznica te rijden, om daar maar zijn prik te halen.

Mirza wil liever niet met zijn achternaam in de krant, vertelt hij via de telefoon, omdat hij deze week nog zijn tweede prik moet ontvangen en bovendien weet dat dergelijk vaccinatietoerisme een vorm van voordringen is. Hij wil alleen wel benadrukken dat hij nergens in het proces heeft gelogen. ‘Op de officiële website van het Servische vaccinatieprogramma, staat gewoon de optie ‘buitenlander zonder verblijfsvergunning’, zegt hij. ‘Die heb ik aangeklikt, ik heb mijn paspoortnummer ingevuld, gezegd dat ik alleen Pfizer of Spoetnik wilde, en vervolgens kreeg ik een mail met een afspraak.’

Dit soort verhalen zijn relatief makkelijk op te sporen, omdat naar verwachting duizenden buitenlanders inmiddels een prik hebben gekregen in Servië. Bij sommige vaccinatiecentra volstaat een Servische simkaart waarop je een afspraakbevestiging kunt ontvangen, op andere plekken accepteren ze buitenlanders mits zij zich van tevoren registreren, zoals Mirza, maar er zijn naar verluidt ook prikplekken waar je gewoon zonder afspraak en zonder documenten naar binnen kunt lopen.

Als de Volkskrant tijdens het maken van deze reportage bijvoorbeeld een vaccinatiecentrum in Belgrado binnenwandelt, vragen de beveiligers niet naar een afspraakbevestiging, maar enkel of het een probleem is dat er vandaag alleen AstraZeneca aanwezig is. En bij weer een ander vaccinatiecentrum vraagt de arts van dienst welk van de vier beschikbare vaccins de journalisten het liefst in hun arm willen. ‘En als het jullie lukt over drie weken terug te komen, plannen we direct een vervolgafspraak in. Nee? Weet je het zeker? Het is echt geen probleem hoor!’

‘Mag ik een vaccin? Kom maar binnen’

‘Er komen hier heel veel buitenlanders’, zegt ook directeur Vasilije Antic van het prikcentrum in Kragujevac. ‘Gastarbeiders die al jaren in Duitsland werken en nu samen met hun families terugkeren voor een prik. Expats uit Italië die bij een lokaal bedrijf werken. Maar ook voor buitenlanders zonder verblijfsvergunning is het mogelijk een prik aan te vragen. Als hier iemand van 65 of ouder op de stoep staat en vraagt: mag ik een vaccin? Dan is mijn antwoord: kom maar binnen.’

‘Ook hieruit blijkt: Europa heeft geopolitiek een enorme kans laten liggen’, zegt politiek analist Vladisavljev. ‘De EU heeft de afgelopen jaren tien keer meer gedaan voor de Westelijke Balkan dan welke andere speler ook – van directe investeringen in ziekenhuizen tot handel en financiële hulp met de covidpandemie. Maar als je hier naar buiten loopt, weet niemand dat, omdat niemand over de succes van de EU praat. Iedereen weet dat de brug over de Donau door de Chinezen is gebouwd, niemand weet dat een vergelijkbare brug in Novi Sad door de EU is betaald.’

Het gevolg: ondanks de honderden miljoenen euro’s Europees geld die de komende jaren richting de Balkan stromen, en die de donaties uit China in veelvoud overstijgen, denkt ongeveer driekwart van de Serven dat de belangrijkste coronahulp uit China kwam, aldus een peiling van het Belgrade Security Policy Center. Slechts 3 procent van de ondervraagden denkt dat de EU het meest behulpzaam was, terwijl 51 procent aangaf toetreding tot de EU niet langer te zien zitten.

Geopolitieke gevolgen

Dat kan serieuze gevolgen hebben, want als Servië zich minder aantrekt van de EU, zal er ook minder behoefte zijn de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht of de persvrijheid te waarborgen. Bovendien is de Balkan nog altijd een van de belangrijkste routes voor migranten richting West-Europa. Dus als Servië, om wat voor reden dan ook, besluit de sluizen open te zetten, heeft de EU een probleem.

Bovendien investeren Rusland en China niet uit pure naastenliefde in de Balkan. Hoe meer Spoetnik er op de Balkan arriveert, hoe minder landen zich zullen uitspreken tegen bijvoorbeeld Russische mensenrechtenschendingen. En ook al is het nauwelijks te bewijzen, toch vermoeden veel inwoners een verband tussen de beschikbaarheid van de Chinese prikken enerzijds en de toename van Chinese bedrijven die aanbestedingen binnenhalen voor nieuwe Servische wegen en Montenegrijnse bruggen anderzijds.

En waarom zei de Servische overheid helemaal niets toen er een paar weken geleden opeens roodzwart stof neerdwarrelde op Smederevo, een stad ten oosten van Belgrado waar een grote, door de Chinese Hebei Iron & Steel Group overgenomen staalfabriek staat die zo vervuilend is dat lokale actiegroepen spreken van ‘ecologisch terrorisme’?

Het is allemaal verre van ideaal, geven de meeste Serven in de oude, tot prikcentrum omgetoverde basketbalhal toe. Maar het is ook een beetje zoals die metafoor van president Vucic. Als het schip zinkt en alle fatsoenlijke reddingsboten allang zijn vertrokken, mag de drenkeling dan nog kieskeurig zijn? Kan je van hem verlangen zich niet aan ieder stuk hout vast te klampen, ook al drijft dat stuk hout richting het oosten, in plaats van het westen?