In Nederland gaapt een grote vaccinatiekloof, migranten blijven achter

Veel migranten hebben nog geen coronaprik gehaald. Dat voorspelt weinig goeds voor de algehele vaccinatiegraad. In Rotterdam gaan voorlichtingsteams de straat op om het wantrouwen weg te nemen.‘Het komt regelmatig voor dat mensen de injectienaald van dichtbij willen bekijken.’

Het is een snikhete donderdagmiddag als maatschappelijk werker Zeki Celikkaya op de markt in de Rotterdamse wijk Delfshaven een euro uit zijn broekzak haalt en hard tegen zijn onderarm drukt. De munt blijft een paar seconden plakken. ‘Zie je nou wel’, zegt hij in het Turks tegen een man in een voetbalshirt. ‘Het komt gewoon door de warmte.’ De man is niet overtuigd. Hij heeft toch echt zelf op internet gezien dat je van een coronavaccin magnetisch kunt worden. Al die filmpjes waarin mensen sleutels, haarspeldjes en nagelschaartjes aan hun lijf laten kleven, die liegen toch zeker niet?

Celikkaya overhandigt hem een folder waarin in het Turks staat uitgelegd wat het vaccin precies doet. De man belooft hem te lezen en loopt snel verder. ‘Nou, dat wordt niks’, zegt Celikkaya tegen huisarts Christel Fraaij, met wie hij deze middag zijn ronde maakt over de markt. ‘Sommige mensen zijn gewoon niet over te halen.’

In Delfshaven, een van de armste wijken van Nederland, manifesteert zich een probleem dat zich in de euforie over het naderende einde van de coronamaatregelen eenvoudig over het hoofd laat zien. Want er mogen dan inmiddels ruim anderhalf miljoen vaccinaties per week worden gezet, en het leven mag dan bijna weer zijn oude vorm hebben hervonden, ondertussen blijft in achterstandswijken van Rotterdam tot Zwolle de vaccinatiebereidheid zorgwekkend laag.

Vooral Nederlanders met een migratieachtergrond weigeren de prik, blijkt uit gezamelijk onderzoek van GGD Amsterdam, Amsterdam UMC en Expertisecentrum Pharos. Eind mei zei 80 procent van de autochtone Nederlanders zich zeker te zullen laten vaccineren, bij de migrantengroepen was dat gemiddeld 43 procent. Deskundigen spreken van een ‘vaccinatiekloof’ die in de herfst of de winter zomaar tot een nieuwe besmettingsgolf kan leiden. Wat verklaart die lage prikbereidheid? En hoe valt de kloof te dichten?

Nee!

‘Nee! Nee! Nee!’ roept een mevrouw met een hoofddoek vanaf haar scootmobiel en racet er langs de fruitkraampjes vandoor. Aan haar zijn de geruststellende woorden van Celikkaya, Fraaij en de andere leden van het voorlichtingsteam van Delfshaven duidelijk niet besteed.

Het team, dat onder meer bestaat uit huisartsen, leden van de gebiedscommissie, Marokkaanse buurtvaders en Turkse ouderenwerkers, gaat sinds april een paar keer per week langs markten en moskeeën. Gekleed in groene hesjes en gewapend met feiten en met folders in vier talen proberen ze beetje bij beetje de weerstand te overwinnen. Wie zich laat overreden kan op zaterdagen in het wijkgebouw naast de markt meteen terecht voor een prik.

Juist in een wijk als Delfshaven zou je verwachten dat er om vaccinaties wordt gevochten. Want net als in andere buurten met grote migrantenpopulaties heeft corona hier wild om zich heen geslagen. ‘Ik heb heel veel ellende gezien’, zegt huisarts Fraaij. Mensen met een migratieachtergrond, becijferde de Amsterdamse GGD, raken twee tot vier keer zo vaak besmet met corona als hun autochtone landgenoten, worden vier keer zo vaak in het ziekenhuis opgenomen en komen anderhalf keer zo vaak te overlijden.

Fraaij kan de oorzaken zo opsommen: haar patiënten lijden relatief vaak aan suikerziekte, hartklachten en een hoge bloeddruk en dat maakt ze extra kwetsbaar voor infecties en complicaties. Het gros woont met grote gezinnen dicht op elkaar en heeft geen werk waarbij je makkelijk anderhalve meter afstand kunt bewaren. ‘Tja, en als je dan ook geen auto of geld hebt om naar een testlocatie te gaan, wordt het wel erg ingewikkeld.’

Microchips

Maar waarom bestaat er dan onder dit deel van de bevolking zo weinig animo voor een vaccin? Het sleutelwoord, zegt Fraaij: wantrouwen. ‘Als ik hier op zaterdag sta te prikken, komt het regelmatig voor dat mensen het vaccin en de injectienaald van dichtbij willen bekijken. Zodat ze zeker weten dat er niks gevaarlijks in zit.’

Microchips bijvoorbeeld, of varkensgelei, of anders wel stoffen die onvruchtbaarheid veroorzaken. Volgens Charles Agyemang, hoogleraar etniciteit en gezondheid aan het Amsterdam UMC, gaan onder Nederlanders van niet-westerse afkomst de wildste verhalen rond over het vaccin. Complottheoriën, stelt hij, zijn oorzaak nummer 1 voor het wantrouwen onder migranten.

In sommige gemeenschappen zijn die complotten bovendien diepgeworteld. Zo wordt ook over andere vaccins en medicijnen al jaren rondverteld dat ze worden gebruikt om minderheden uit te roeien. Aanhangers van die theorie verwijzen naar de Amerikaanse Tuskegee-studie. Bij dat beruchte onderzoek halverwege de vorige eeuw werd Afro-Amerikanen doelbewust een behandeling voor syfilis onthouden, met zeker 128 doden tot gevolg. Agyemang: ‘Migranten kijken naar de geschiedenis, horen die verhalen, en denken dat zij ook als proefkonijn worden ingezet.’

Bij de kraam met sokken en ondergoed praat advocaat Mohammed el Joghrafi, ook lid van het voorlichtingsteam, zich de blaren op zijn tong. Maar de mevrouw in de rode jurk met bijpassende hijab is niet te vermurwen. ‘Ik wil het niet’, zegt ze in het Marokkaans. ‘Ik wil het niet.’ Na enig aandringen van El Joghrafi bekent de vrouw dat ze zich wel wíl laten vaccineren, maar dat ze niet mag van haar kinderen. ‘Zij kennen iemand die er half verlamd van is geraakt.’ El Joghrafi schudt zijn hoofd en geeft haar een folder. ‘U bent toch een volwassen vrouw? Waarom zou u zich iets aantrekken van uw kinderen?’ De vrouw zwijgt even en zegt dan: ‘Goed, misschien doe ik het wel stiekem.’

Kennis

De vaccinkloof is evengoed een informatiekloof: ouderen met een migratieachtergrond hebben vaak om uiteenlopende redenen geen toegang tot vitale kennis. Dat komt allereerst door een taalachterstand. Probeer de persconferenties van Mark Rutte of de brieven van het RIVM maar eens te begrijpen als je nauwelijks Nederlands spreekt of niet kunt lezen.

Veel van deze ouderen zijn daarom afhankelijk van hun kinderen, ook voor de informatie over vaccins. Dat kan goed uitpakken, maar de vaccinscepsis onder jonge migranten is groot. Zo vinden spookverhalen en desinformatie vanzelf hun weg naar de 65-plussers van bijvoorbeeld Turkse en Marokkaanse komaf.

Van invloed is ook dat sommige minderheden alleen nieuws uit het land van herkomst tot zich nemen. Dan kan er verwarring ontstaan wanneer bijvoorbeeld Surinaamse politici verkondigen dat corona ook voorkomen kan worden met een medicijn op basis van bladeren en gemberthee, of als er vanuit Afrikaanse landen de boodschap komt dat het virus minder schadelijk is voor mensen van Afrikaanse origine.

De sociale structuren in wijken dragen eveneens bij aan de informatieachterstand, zegt Mohammed Azzouz, programmamanager begrijpelijke en toegankelijke zorg bij expertisecentrum Pharos. In de flatgebouwen, moskeeën, kerken en buurtcentra gaan de complotten van mond tot mond. ‘Als het algemene idee heerst dat je het vaccin niet moet nemen’, zegt Azzouz, ‘dan zullen velen dat volgen.’

Aangezien een gebrek aan kennis zo’n grote rol speelt bij de vaccinatiebereidheid, menen deskundigen dat het zinvoller is de aandacht te richten op mensen met een migratieachtergrond, dan op de minstens zo onwillige gemeenschappen in de bible belt of uit de hoek van antroposofen. Migranten zijn over het algemeen geen principiële weigeraars, zo luidt de redenering, met de juiste voorlichting zijn zij wel te overtuigen.

Dan helpt het alleen niet als de Nederlandse overheid zelf onrust zaait over de vaccinatiecampagne. Twee dagen voordat huisartsen in Delfshaven zouden beginnen met prikken in het wijkgebouw naast de markt, werden ineens de Astra Zeneca-vaccinaties stilgelegd. ‘Leg dan nog maar eens uit dat vaccins niet gevaarlijk zijn’, zegt Christel Fraaij.

Tweederangs

Haar aanwezigheid op de markt lijkt deze middag wel verschil te maken. Waar de andere leden van het voorlichtingsteam nogal eens geërgerde reacties wekken, oogst Fraaij vooral waardering. ‘Dag dokter, wat leuk dat u hier bent!’ klinkt het meermaals. ‘Mensen vinden het heel fijn dat ik als huisarts naar hen toekomt en de tijd neem om een praatje met ze te maken’, zegt Fraaij. ‘Daardoor voelen ze zich echt gezien.’

Ook dat speelt mee bij de lage prikbereidheid onder Nederlanders met een migratieachtergrond: het idee dat niemand naar hen omkijkt. Een deel van hen voelt zich miskend door de overheid, behandeld als tweederangsburgers. Dat leidt bij velen tot een algemeen wantrouwen tegen autoriteiten, zegt hoogleraar Agyemang. ‘Niet geheel onterecht. Dit is een achtergestelde groep met veel minder mogelijkheden. Ze hebben beperkte toegang tot overheidsdiensten, voelen zich gemarginaliseerd. Het komt door structurele problemen dat we nu met een lage vaccinatiegraad zitten.’

Agyeman hecht er dan ook aan te benadrukken dat in het vaccinatiedebat moet worden gewaakt voor stigmatisering van minderheden. ‘Het is heel belangrijk om niet de mensen zelf als het probleem te zien, maar de omstandigheden die maken dat ze het vaccin niet willen.’

Voor de coronacrisis was de vaccinatiegraad onder Nederlanders van niet-westerse afkomst ook al een heikel punt. ‘De cijfers liegen niet’, zegt Daniëlle Jansen, onderzoeker aan het UMCG en momenteel projectleider van een internationaal onderzoek naar vaccinatiebereidheid onder minderheden. Migrantengroepen blijken veel minder vaak te komen opdagen voor kindervaccins, zoals het HPV-vaccin voor meisjes van 13 jaar tegen baarmoederhalskanker. ‘Daar zien we in sommige wijken zelfs een opkomst van nog geen 10 procent.’

De Nederlandse gezondheidszorg weet migranten domweg niet te bereiken, constateert Jansen. ‘Het probleem is dat we de Nederlandse gewoonten doordrukken. Dat matcht niet met de culturele bagage en achtergrond van veel mensen. Vaccinaties zijn nu eenmaal niet voor iedereen vanzelfsprekend, en niet iedereen is gewend om bij twijfel vragen te stellen aan een arts. We moeten dus een extra stap zetten. Hen actief van betrouwbare en toegankelijke informatie voorzien zodat ze een eigen keuze kunnen maken.’

Filmpjes

Dat hoef je het voorlichtingsteam van Delfshaven niet te vertellen. Om er zeker van te zijn dat de boodschap overkomt, staat er op zaterdagen zelfs iemand op de markt die heel hard ‘Prikken! Prikken! Prikken!’ roept. Ook elders in Nederland groeit het besef dat laagdrempelige informatievoorziening noodzakelijk is. Met steun van het ministerie van Volksgezondheid gaan inmiddels overal huisartsen, buurtwerkers en imams van deur tot deur om twijfelaars over de streep te trekken. Ook worden op allerlei plekken spreekuren in verschillende talen georganiseerd.

In Delfshaven hebben ze onlangs een filmpje opgenomen met sleutelfiguren uit de buurt, die in heldere taal vertellen waarom het toch echt een goed idee is om een prik te laten zetten. Het moet een tegenwicht vormen tegen de bangmakerij op sociale media.

Dat soort video’s werken, merkt Amer Alomari. Sinds het begin van de coronacrisis maakt de 29-jarige Utrechter, die zeven jaar geleden als Syrische vluchteling naar Nederland kwam, filmpjes waarin hij allerlei informatie over het virus van het Nederlands naar het Arabisch vertaalt. Inmiddels heeft hij ruim 26 duizend volgers, voornamelijk mensen die de Nederlandse taal niet machtig zijn.

Sinds enkele weken gaan zijn video’s vooral over vaccins, vertelt hij. ‘Ik krijg heel veel vragen. Mensen zeggen, Amer, ik heb gelezen dat er iets met ons dna gebeurt.’ In één van zijn filmpjes liet hij Syrische kennissen aan het woord die het vaccin net hadden gekregen. ‘Dan zie je mensen die je eigen taal spreken en je uitleggen dat het helemaal prima is. Dat ze zich nu zelfs veiliger voelen.’ In zijn volgende video wil Alomari zijn eigen prik filmen. ‘Ik wil laten zien dat de mensen op de priklocaties te vertrouwen zijn.’ Onbekend maakt onbemind, denkt hij. ‘Hoe kun je iemand vertrouwen die je nog nooit hebt ontmoet?’

De nieuwste vondst in de strijd tegen de lage vaccinatiegraad onder mensen met een migratieachtergrond komt van de GGD: de prikbus. Daar kunnen mensen vrijblijvend langskomen voor informatie en in één moeite door het vaccin krijgen. De komende weken zullen de prikbussen door Nederland gaan rijden en zoveel mogelijk achterstandswijken aandoen.

Het is een goed voorbeeld van gericht en inclusief beleid, vindt Mohammed Azzouz van Pharos. ‘Soms zijn er heel praktische redenen waarom mensen het vaccin niet nemen. De procedure is lastig, ze hebben geen vervoer. Dan kost het net iets te veel moeite voor iets waar ze niet 100 procent achterstaan. Dit verlaagt de drempel enorm.’

Vakantie

Of het allemaal afdoende is, zal de komende maanden blijken. Epidemiologen waarschuwen alvast voor een scenario zoals zich dat nu in Engeland voltrekt. Daar blijft de vaccinatiegraad in sommige wijken zo laag dat het aantal besmettingen landelijk weer oplaait, ook omdat het vaccin niet iedereen even goed beschermt. Reden voor premier Johnson om een grote aangekondigde versoepeling van de coronamaatregelen uit te stellen tot half juli.

Een van de prangendste vragen die nu in Nederland voorligt is welk effect de zomervakantie zal hebben. Het muntje kan twee kanten opvallen, zeggen deskundigen. Wie zonder vaccinatie afreist naar Suriname of Brazilië loopt het risico om gevaarlijke virusvarianten mee terug te nemen, met alle risico’s voor de volksgezondheid van dien. Anderzijds zijn er ook landen zoals Saoedi-Arabië waar je simpelweg niet inkomt zonder prik. Dat zou de animo voor een vaccin juist kunnen verhogen.

Tegen het einde van hun ronde stappen Zeki Celikkaya en Christel Fraaij af op twee Turkse zussen van in de 80, beiden uitgerust met een kleurrijke boodschappenkar die uitpuilt van de groenten. Hebben zij hun prikken al gehad? Een trotse glimlach verschijnt op de gerimpelde gezichten. ‘Natuurlijk’, zeggen ze, en wijzen tegelijk naar hun bovenarm. ‘Nu kunnen we lekker op vakantie naar Antalya!’