In Nederland besteden ontwerpers veel aandacht aan het uiterlijk van de postzegel - en dat is te zien

Het is een mini-ontwerp, maar de eer is reusachtig.

Zoals elke grafisch ontwerper droomde artdirector Jaap Biemans van Volkskrant Magazine ervan ooit een postzegel te ontwerpen. Dus stokte zijn adem even toen PostNL hem belde met het verzoek om zegels voor het jubileum van het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) in Leiden te maken. 'Top-bucketlist-dingetje', zoals hij zelf zegt.

Komt je naam toch mooi in een rijtje met ontwerpers als Wim Crouwel, Jan van Krimpen, Piet Zwart en Joost Swarte.

'Ik dacht eerst: hoe moeilijk kan het zijn, ik ontwerp gewoon een kleine cover', zegt Biemans, die ook de website coverjunkie.com beheert. Dat bleek dus een vergissing. 'Een postzegel heeft eigen energie, eigen dynamiek, eigen eisen. En niet alleen omdat ie een stuk kleiner is dan een tijdschriftomslag.'

Volkje

Biemans ontwierp een 'volkje' van tien wezens, geïnspireerd door de rijke maskercollectie van het Rijksmuseum van Oudheden. Illustrator Paul Faassen perfectioneerde de lijntekeningen door het 'volkje' ogenschijnlijk nonchalant aan elkaar te verbinden. 'De kracht van Paul is dat hij onbegrensd kijkt', zegt Biemans. Zien we de artefacts van het museum of zien we bezoekers? Gemaskerde mensjes die koffie drinken en selfies nemen. De rode O, het beeldmerk van het RMO, figureert als kader. 'Ik wilde lichtheid, frisheid, wegblijven bij stoffige associaties die mensen misschien hebben als ze aan een oudheidkundig museum denken'. Om dit te benadrukken ontwikkelde Biemans samen met copywriter Robin Kemme ook de nieuwe slogan; 'Rijksmuseum van Oudheden, al 200 jaar van nu'

Postzegels hebben in de Nederlandse ontwerpwereld veel status. Een verzoek om zegels te tekenen, wordt gezien als een erkenning van vakmanschap. 'Het is waardepapier, een postzegel komt het dichtst in de buurt van geld. Dat maakt het tot een zinderende opdracht', zegt ontwerper Hansje van Halem (zakenzegel, 2007). 'Ik zie het als een ultieme uitdaging: je moet je beperken, je moet alles weglaten en tot de essentie komen', zegt Max Kisman (kinderzegels, 2007). En Biemans: 'Het is een geweldige traditie dat in Nederland zo veel ontwerpaandacht is geweest voor alledaagse zaken als postzegels en geld. Daarmee onderscheiden we ons van het buiteland en creëerden we een identiteit. Kijk naar de eurobiljetten om te zien wat er gebeurt als je je eigen geld niet meer ontwerpt. We hadden die prachtige vuurtoren, nu hebben we, ja, wat eigenlijk?'

PTT

Die statuur die aan de postzegel kleeft, komt mede doordat het oude staatspostbedrijf PTT een eigen Dienst Esthetische Vormgeving had die de beste, vaak eigenwijze ontwerpers en kunstenaars oplijnde. Van Irma Boom tot Jaap Drupsteen, van Anton Corbijn tot Ootje Oxenaar: ze hebben allemaal een zegel op hun cv. Er werden postzegels voor herdenkingen gemaakt, kinderpostzegels, maar ook de troonswisseling van 1980 (Beatrix), of de (omstreden) volkstelling van 1971 waren aanleiding voor een ontwerpopdracht.

Maar dat is veranderd. De postzegel wordt bedreigd door email en met de privatisering van het postbedrijf werd ook de speciale vormgevingsafdeling steeds verder afgebouwd. 'De keuzes liggen steeds vaker in handen van marketingmensen. Wat je dan uitbant zijn de risico's, het ongemakkelijke, de verrassingen', zegt artdirector van reclamebureau KesselsKramer Erik Kessels, die meerdere zegels ontwierp. En dat uitbannen is een verlies, want verrassingen leveren niet zelden een klassieker op: 'De cijferzegel van Wim Crouwel was echt een ijselijk moderne zegel voor 1976', zegt Biemans. Crouwels schets werd verkozen boven de traditionele ontwerpen van Willem Sandberg en Gerrit Noordzij. 'Je kunt zeggen dat de vormgevingsdienst van de PTT toen een historisch gedurfde keuze heeft gemaakt. Crouwels zegel is nog steeds een ijkpunt.'

Toegewijd team

PostNL verklaart overigens dat er ondanks de privatisering en krimpende postmarkt nog steeds veel aandacht is voor vormgeving. 'Er is een toegewijd team van marketeers en communicatiemensen dat constant nadenkt over nieuwe zegels', zegt Resi Becker, directeur Mail bij PostNL 'Ze overleggen met het verzamelaarsplatform en ze laten zich adviseren door externe vormgevers.' Ondanks het feit dat er steeds minder vaak brieven en ansichten verstuurd worden, 'weten we dat mensen het nog steeds belangrijk vinden welke zegel ze op een poststuk plakken.'

PostNL geeft geen inzicht in de cijfers van de postzegelverkoop, maar wil wel vertellen dat de zegel voor het Rijksmuseum van Oudheden - een zogeheten gelegenheidszegel - in een oplage van 125 duizend vellen verschijnt. 'Maar bij de koningszegel van Willem-Alexander praat je over een oplage van miljoenen.'

Totaalconcept

Voor artdirector Biemans was het ontwerpen van de RMO-zegel 'een oefening op de vierkante millimeter. Ik probeer echt al het overbodige weg te laten.' In dat opzicht lijkt het overigens wél op het maken van een cover: 'Daar mag van mij ook niets op dat onnodig is.' Belangrijker nog dan de helderheid van het ontwerp, vond Biemans dat het velletje van tien een totaalconcept moest vormen. 'Je ontwerpt geen losse zegels, maar een geheel. Het velletje van tien zegels heeft één sfeer, een verhaal: figuurtjes die met elkaar praten, die in elkaar grijpen en die samen een volkje vormen, het volkje van het Rijksmuseum van Oudheden.'

Er zijn honderden prachtige postzegels ontworpen in Nederland, maar als je grafisch ontwerpers vraagt naar hun favoriet, zijn ze behoorlijk eenstemmig.

Max Kisman (65) illustrator, ontwerper
Ontwierp zelf: Onder meer Rode Kruiszegels en Kinderpostzegels
Favoriet:de cijferzegels van Jan van Krimpen uit 1946

'Toen ik zelf als jongen postzegels verzamelde, vond ik de cijferzegels van Jan van Krimpen saai omdat er geen plaatje op stond. Maar als ik er als ontwerper naar kijk, zie ik een soort krachtige sierlijkheid. Wat er goed aan die zegels Van Krimpen is? Ten eerste dat ze op uiterst vakkundige wijze zijn getekend: die curves die over de zegel heenkrullen bijvoorbeeld, die zijn echt mooi, geil zou ik willen zeggen, curves kunnen geil zijn! Maar belangrijker is dat deze ontwerpen zich de essentie van het medium - de zegel - toe-eigenen. Het cijfer is geen afbeelding op de zegel, het ís de zegel.'

Jaap Biemans (49), artdirector, grafisch ontwerper
Ontwierp zelf: Jubileumzegel Rijksmuseum van Oudheden (2018)
Favoriet: Felicitatiezegels, Erik Kessels, 2000

'Naast de classic van Crouwel is de serie felicitatiezegels van Erik Kessels mijn favoriet', zegt artdirector Jaap Biemans. 'Heel typerend voor zijn stijl: een fris en ongecompliceerd beeld dat in één keer communiceert. Daar hou ik van. Zeker op postzegels vertonen ontwerpers wel eens de neiging om allerlei overbodige details en technische foefjes er in te proppen. Deze zegels zijn vrolijk en heerlijk optimistisch: een uitgestoken hand met daarop 'gefeliciteerd'. Vooral op een velletjes van tien komt het idee tot leven, ze bewegen bijna: vijf setjes van handen die elkaar willen schudden. Goed gemaakt.'

Anthon Beeke (77), grafisch ontwerper
Ontwierp: Bedreigde-dierenzegel, 1985, Douwe-Egbertszegel (2005)
Favoriet: Postzegel van 2 cent van Jan van Krimpen uit 1946

'De postzegel van Van Krimpen vormt een mooi geheel omdat alles zo goed in proportie is: de elegante 2 ten opzichte van de woorden 'cent' en 'Nederland'. Het prachtige blauw gecombineerd met wit geeft een helder beeld. Het is doodzonde dat de PTT als opdrachtgever van veel creatieve ontwerpen is verdwenen, niet alleen van postzegels maar ook van telefoonkaarten, brievenbussen. Een brief schrijven op mooi papier, netjes vouwen, in een enveloppe stoppen en een postzegel uitzoeken om er op te plakken, het wordt steeds zeldzamer.'

Erik Kessels (51), artdirector
Ontwierp zelf: Felicitatiepostzegel, 2000,
Kleinste Korte Film-postzegel, 2010.
Favoriet: Crouwels cijferzegel en de Juliana-zegel van 1958

'De meest legendarische postzegel ooit gemaakt is de reeks cijferzegels van Wim Crouwel. Deze zegel is nu nog steeds hypermodern qua typografie en kleurgebruik. Het is één van de ontwerpen die Nederland als grafisch-ontwerpland op de kaart heeft gezet. Crouwel is echt een Hollandse Meester als je het over Nederlandse vormgeving hebt. De meest grappige zegel vind ik de Julianazegel uit 1958, de 'opruimingsdruk'. Vanwege een tariefwijziging werden grote voorraden van de zegel van 10 cent van ontwerper Sem Hartz voorzien van de opdruk '12 cent' in boekdruk. Erg grappig dat dit gebeurde op officieel waardepapier.'

Hansje van Halem (39), grafisch ontwerper
Ontwierp zelf: Zakenzegels, 2007-2013
Favoriet: Cijferzegels, Jan van Krimpen, 1946

'Wat ik prachtig vind aan dit ontwerp is enerzijds die ambachtelijkheid - die heel erg bij de letterontwerper Van Krimpen hoort - maar er zit ook een zwierige hand in. Hoe die poot van de N krult en langzaam een beeld wordt. Hoe het cijfer 8 van dik naar dun loopt en weer terug: dat is elegant, zo liefdevol, zo goed in balans. Maar het allermooiste zijn de kleurkeuzes van Van Krimpen, die schakering op het vel van tien zegels. Vooral dat zichtbaar is hoe die inkt er echt op ligt. Zo'n prachtig gevoel krijg je nooit voor elkaar met digitale technieken.'