In het stappenplan voor verdwijnwoorden heeft ‘moorkop’ pas de tweede fase bereikt

‘Het is en blijft een Moorkop. Krijg de rambam Hema’, twitterde Geert Wilders vorige week. Het besluit van de winkelketen om, in navolging van een bakker in Monster, het chocoladegebak een andere naam te geven, maakte veel los.

Verdient de ‘met slagroom gevulde soes die met chocoladeglazuur en een toefje slagroom bedekt is’ een nieuwe naam? De term – voor het eerst in 1921 gesignaleerd – zou op een weinig respectvolle manier verwijzen naar de Moren (met het toefje slagroom als tulband).

Het is niet aan Ton den Boon om hierover uitspraken te doen, vindt hij. Wel garandeert de hoofdredacteur van woordenboek Van Dale dat de moorkop voorlopig deel blijft uitmaken van de Nederlandse taal. Er is veel nodig om een woord te laten verdwijnen uit het woordenboek. In het vierdelige stappenstelsel voor woordverdwijning heeft de moorkop pas de tweede stap bereikt.

Stap 1: een maatschappelijke ontwikkeling

‘Het begint bij een verandering in de maatschappij. Stromingen in een samenleving leiden tot bezinning op bestaande woorden, uitdrukkingen of spreekwoorden. De vraag is of er oorspronkelijk een racistische strekking achter het woord moorkop zat. Het is een relatief nieuw gangbaar woord, ik vind het als definitie van een gebaksoort niet terug in het Woordenboek der Nederlandsche Taal (het woordenboek dat woorden tot 1976 beschrijft, red.). Toch zei de bakker uit Monster dat hij negatieve reacties kreeg op het gebruik ervan. Dan is het marketingtechnisch handig het te vervangen.’

Stap 2: ophef

‘Als een woord de publiciteit betreedt en er discussie ontstaat, wordt het voor mij interessant. Bepaalde mensen hebben het gevoel dat hun iets wordt afgenomen. Kritiek op een woord kan opgevat worden als kritiek op wat jij in het verleden hebt gedaan. Ik denk dat niemand decennialang het woord ‘moorkop’ met kwade bedoelingen heeft gebruikt. Maar nu de samenleving weet dat die gevoeligheid er is, verandert dat. Dan wordt het wel een probleem om zo’n woord met goed fatsoen te gebruiken. Die gevoeligheid over woorden is geen recente ontwikkeling. Inclusiviteit op het gebied van vrouwen, homoseksuelen en religies hebben de taal ook veranderd. Een woord als paap (rooms-katholieke), pepermuntvreter (gereformeerde) of ruigpoot (homo) gebruiken we niet meer. De onderwerpen veranderen, het fenomeen verandert niet.’

Stap 3: vervaging uit het woordgebruik

‘Er kan na de ophef een nieuwe centrale term komen. Voor moorkop zou dat chocobol kunnen zijn, of roomkop. (Behalve voor de veganistische bakker uit Monster – de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit eist van een product met ‘room’ in de naam dat er ook echt room in zet, red.). Dan zal moorkop eerst een perifere term worden en een verouderd, beledigend of minachtend label krijgen. Maar daar kan veel tijd overheen gaan. Er zijn nog steeds veel mensen opgegroeid met de term ‘negerzoen’. Ze benoemen dat product nog steeds zo, zonder negatieve bijklank, terwijl de controverse daarover vijftien of tien jaar geleden speelde. Taal verandert snel, maar voor de verdwijning van een woord is zo’n periode een lichtflits. Een overheid of een bedrijf kan willen dat een woord verandert, een burger zal vasthouden aan de woorden waarmee hij opgegroeid is.’

‘Een woord kan op een gegeven moment ook een geuzennaam worden. In de 17de eeuw was het woord ‘wijf’ een neutraal woord voor vrouw. Het kreeg een negatieve lading en is lang weggeweest, maar in de jaren zestig en zeventig keerde het terug en omarmden vrouwen het zelfs. Het is altijd lastig te voorspellen wat er met een woord gebeurt. Een samenleving kan vinden dat een woord eigenlijk niet meer kan. Dan zal het nog steeds zo’n dertig jaar duren voor het gebruik ervan zeldzaam is.

Stap 4: verdwijning uit het woordenboek

‘Het is de taak van een woordenboek om taal zo waardevrij mogelijk vast te leggen. Dus schrappen wij pas een woord als het door niemand in de samenleving meer gebruikt wordt. We geven het labels, zetten er synoniemen bij, maar verwijderen het niet. Voor de geschiedenis en vastlegging van de taal is dat belangrijk.’

‘Het grappige is: het valt niet op als een woord verdwijnt. Het zegt niet ‘doei, ik ga’, maar het wordt opeens niet meer gebruikt. In feite lijkt het uitsterven van woorden veel op het uitsterven van dieren. Je ziet ze steeds minder en dan zijn ze er niet meer.’

En dat zwart-witte paard dan?

Overigens laat ‘moorkop’ zich niet door één definitie in de Van Dale vangen. Den Boon, afgelopen donderdag op Twitter: ‘Oké, de culinaire #moorkop wordt dus bij de Hema ‘chocoladebol’. Maar hoe gaan we voortaan dat ‘paard met zwart grondhaar, vermengd met witte haren en waarbij kop, poten, staart en manen zwart zijn’ noemen?’