In de rechtszaal is Shell ineens niet meer het herkenbare bedrijf achter de geel-rode schelp

Probeer ‘Shell’ aansprakelijk te stellen voor de schade dat het aan het klimaat toebrengt en dan blijkt dat eenduidige olie- en gasbedrijf achter de geel-rode schelp plotseling lucht. Ongrijpbaar. Of in het beste geval: een doolhof.

Dit ervaren Milieudefensie, zes andere ngo’s en ruim 17 duizend mede-eisers, die Shell voor de rechter hebben gedaagd met hun eis: stop met het veroorzaken van gevaarlijke klimaatverandering. Shell, stelt Milieudefensie-advocaat Roger Cox, moet in 2030 zijn uitstoot van broeikasgassen met 45 procent hebben verminderd. Het is, na de Urgenda-uitspraak tegen de staat, de tweede grote klimaatzaak in Nederland.

Shell is volgens Milieudefensie de elfde uitstoter op aarde en mag om die reden tot de orde worden geroepen door de rechter, zo redeneert Cox. Want als Shell blijft weigeren serieus mee te doen aan het beperken van de broeikasgasuitstoot, zijn de doelen van het Klimaatakkoord van Parijs onhaalbaar. Terwijl de komende tien jaar cruciaal zijn om gevaarlijke klimaatverandering te voorkomen.

Wie beschermt de burger?

‘Als de politiek maar moeilijk in staat blijkt deze zaken snel te reguleren’, zei Cox dinsdag tijdens de eerste zittingsdag. ‘En als de rechtbank het ook niet doet, wie beschermt dan nog de burger tegen de gevolgen van de klimaatverandering?’

Shell erkende op de eerste dag van het proces, afgelopen dinsdag, dat klimaatverandering aangepakt moet worden en dat het concern daar een rol in heeft. Maar niet via een rechter. ‘Geen enkele private partij kan het energiesysteem eigenhandig veranderen. Ook Shell niet.’ Bovendien, mocht de rechter Shell wel dwingen tot schoner beleid, dan nog zou het de mondiale energietransitie niet dichterbij brengen. Een andere oliemaatschappij zou immers in het gat springen dat Shell dan zou laten ontstaan.

Wie had gehoopt dat de tweede van in totaal vier zittingsdagen (donderdag) zou leiden tot een scherp debat over de gevolgen van de productie van benzine en gas voor het klimaat, de zeespiegel, de biodiversiteit en de voedseloogsten in de wereld, werd maar ten dele bediend. Een groot deel van de tijd besteedden de advocaten aan beide zijden aan de vraag: kun je Shell wel als een eenheid beschouwen? Moet je niet alle 1.100 Shell-vennootschappen wereldwijd apart aanspreken? Of kun je stellen dat het beleid van Shell tot klimaatschade leidt?

Landsgrenzen

Hoe Shell aan de eis voldoet, en waar, dat doet er niet toe, betoogt de Milieudefensie-advocaat. CO₂-uitstoot en de bijbehorende opwarming van de aarde beperkt zich immers niet tot landsgrenzen. Als in de jaarverslagen, die door accountants zijn gecontroleerd, maar duidelijk wordt gemaakt dat die uitstoot in 2030 inderdaad is afgenomen conform de klimaatafspraken van Parijs.

Juridisch gaat het om de vraag waar het Handlungsort nu precies ligt, zeg maar: de plaats delict. Voor Milieudefensie is het zonneklaar dat dat het hoofdkantoor van Shell in Den Haag is: daar wordt het schadelijke beleid gemaakt, dat door de werkmaatschappijen wordt uitgewerkt en dat in al die 1.100 vestigingen van het concern leidt tot activiteiten die CO₂ gaan uitstoten.

Beleid leidt niet tot schade, redeneren de advocaten van Shell. Je kunt hooguit zeggen dat de rookpluim van fabriek A, of de benzine uit fabriek B tot klimaatschade leidt. Kortom, zeggen de Shell-advocaten: je zou rechtszaken moeten aanspannen in alle landen waar Shell-vestigingen zitten of Shell-producten worden verkocht.

Juridische route

Waar Cox namens Milieudefensie meent dat Nederlands recht van toepassing is op Royal Dutch Shell, zeggen de advocaten van Shell dat de rechtbank zich zou moeten baseren op de rechtsregels in alle landen van de wereld. Met de ondertoon dat dit praktisch onmogelijk is.

Dan is het nog de vraag waar die schade wordt ondervonden. Op vragen van de rechter zei Cox dat het Milieudefensie primair te doen is om de wereldwijde bevolking, maar voegde eraan toe dat het in tweede instantie te doen is om schade voor Nederland. Afhankelijk van de juridische route waarvoor de rechter kiest.

Ho, ho, reageerde Shell-advocaat Jan de Bie Leuveling Tjeenk toen. Dit had Shell niet opgemaakt uit de dagvaarding en beoordeelde de uitleg van Milieudefensie als een wijziging in de vordering. ‘Dat geeft een andere zaak’, zei hij. ‘En daarmee een ander verweer.’ Hij kreeg ermee wat hij beoogde: de rechtbank gaat zich beraden en neemt volgende week een beslissing of ‘in strijd met de goede procesorde’ is gehandeld.

En zo lijkt te gebeuren wat jurist Laura Burgers, die vorige maand promoveerde op mondiale klimaatzaken, zaterdag in de Volkskrant al voorspelde: het wordt een lange zit. 15 december wordt de zaak hervat.