In de politieke arena doet de zwevende politicus vooral op rechts zijn intrede

In navolging van de kiezers, wisselen ook politici tegenwoordig gemakkelijk van partij. Dat is woensdag te zien op de stembiljetten: vooral VVD en CDA verliezen kandidaten aan politieke nieuwkomers. Waarom denken zij daar gelukkiger te worden? ‘Ik ben niet veranderd, de VVD is veranderd.’

Vier van de vijf partijen die twee jaar geleden voor het eerst in de Tweede Kamer werden verkozen, doen woensdag mee aan de Provinciale Statenverkiezingen. Jonge partijen, die twaalf provinciale lijsten en een Eerste Kamerlijst vol hebben moeten zien te krijgen. Hoe ze dat doen? Een aanzienlijk deel van de kandidaten op hun lijst heeft een verleden bij (voormalige) volkspartijen. Wat stemt een CDA’er of VVD’er zo ontevreden dat hij of zij het lidmaatschap opzegt en het politieke avontuur aangaat bij een partij in aanbouw?

Zijn de overstappers bij het ‘linkse’ Volt, dat in acht provincies meedoet, op één hand te tellen, bij de nieuwe partijen rechts van het midden is dat een heel ander verhaal. Liefst 30 procent van hun belangrijkste (top-5) kandidaten voor de Provinciale Statenverkiezingen heeft een verleden bij een andere partij, zo berekende RTL Nieuws onlangs. Dat percentage is een tikkeltje vertekend, aangezien BVNL en JA21 feitelijk afsplitsingen van Forum voor Democratie zijn, en zij dus veel geschrokken Forummers huisvesten.

Maar ook andere partijen, met name CDA en VVD, zien oude bekenden terug op de lijsten van BBB, JA21 en BVNL. ‘Het komt ook van twee kanten’, zegt politicoloog Paul Lucardie, die bij bij het Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen aan de Rijksuniversiteit Groningen jarenlang onderzoek deed naar onder meer de ontwikkeling van politieke partijen. ‘Nu worden nieuwe partijen serieuzer genomen dan bijvoorbeeld de Boerenpartij van boer Koekoek of de LPF. BBB en JA21 zijn professionele en georganiseerde partijen. Dan is de overstap gemakkelijker.’

Stikstofbeleid

Het kabinetsbeleid stuit veel overgestapte politici tegen de borst. Het staat symbool voor een grotere overheid dan hun lief is. Gert Brommer, de nummer 8 op de BBB-lijst in Overijssel: ‘Als we nou een landsbestuur van D66, PvdA en GroenLinks hadden gehad, had ik het kunnen volgen. Maar het is je eigen partij, waar je je altijd thuis hebt gevoeld, die afdrijft en zo slecht omgaat met de mensen.’

Brommers eigen partij was de VVD, waarvoor hij tot 2020 in de Overijsselse Staten zat. De reactie van zijn fractie op de uitspraak van de Raad van State in mei 2019 over de PAS-melders (boeren die buiten hun schuld zonder stikstofvergunning zitten) was aanleiding om eruit te stappen. ‘De fractie stuurde aan op het in sneltreinvaart verminderen van bedrijven in de agrarische sector.’

Brommer, die werkt in de teelt van gewassen, dacht dat hij bij de landelijke VVD meer gelijkgestemden zou vinden en bleef actief als voorzitter van een groep VVD’ers die zich over landbouw en natuur buigt. Maar dat hield op toen hij de stikstof-paragraaf in het regeerakkoord zag. ‘Ik ben bij GroenLinks beland, dacht ik. Hoe kunnen wij dit als VVD doen?’

Avondklok

Corné de Rooij, negen jaar lang raadslid voor het CDA in Goirle, vond de keuzen die het CDA maakte op het gebied van klimaat en stikstof niet meer ‘logisch’. ‘Hier in Brabant ging het vier jaar geleden heel goed met milieu, natuur en ruimte. Na de Tweede Kamerverkiezingen in 2021 is dat bij het CDA opeens helemaal omgedraaid.’ Hij staat nu 14de op de Brabantse BBB-lijst.

Ook het ingrijpende coronabeleid is een afhaker. ‘Het was een tijd van lockdowns, een avondklok, kinderen die thuiszaten en ondernemers die niet zelf de keuze hadden hun winkel te openen’, zegt Imke Emons, die als raadslid uit het Limburgse Horst aan de Maas in 2021 uit de VVD stapte en nu Limburgs lijsttrekker van BVNL is. ‘Daar kon ik niks aan doen en dat was als liberaal heel moeilijk. VVD was de partij van vrijheid en de ondernemer. Ik zag dat niet meer terug.’

Partijen als de VVD en het CDA die leunen op de middenklasse, zijn volgens politicoloog Lucardie kwetsbaar. ‘De middenklasse is geen homogeen geheel, maar in toenemende mate gefragmenteerd, dus gemakkelijk te mobiliseren voor deelbelangen zoals milieu, ouderen of het platteland.’

Verdwenen bushaltes

De ‘overgestapte’ aspirant-Statenleden of beoogd Eerste Kamerleden van BVNL, BBB en Volt die de Volkskrant heeft gesproken, voelen zich vervreemd van hun oude partij. Was die partij de oude gebleven, dan hadden ze er nog met liefde gezeten. Of, zoals Brommer het verwoordt: ‘Ik ben niet veranderd, maar de VVD is veranderd.’

BBB’ers die het CDA hebben verlaten, stellen dat de christen-democraten zich van het platteland hebben afgewend en zich op stedelingen richten. ‘Het CDA in Den Haag vertegenwoordigt mijn stem niet meer’, zegt Jan Klopman, tot 2018 fractievoorzitter in Dronten. ‘De connectie met het platteland is verloren, het kabinet heeft nauwelijks aandacht voor voorzieningen op het platteland. Ik woon in Biddinghuizen, bushaltes verdwijnen en zonder auto kom je nergens.’ Vorig jaar zegde hij zijn lidmaatschap op, nu is hij nummer 3 voor de BBB in Flevoland.

Rik Loeters, voorheen lid van het lokale CDA-bestuur in het Gelderse Montferland, ziet dat de partij van hem ‘wegdraait’: ‘Het CDA zoekt het bij kiezers in de grote steden, ik voel mij niet meer bij de partij thuis’, zegt de Gelderse BBB-lijsttrekker.

Landelijk partijsecretaris van de BBB, Elly van Wijk, was fractievoorzitter namens VVD-D66 in Oudewater, maar zag haar VVD linksaf slaan. ‘Niet van het ene op ene andere moment, dat gaat organisch. De laatste jaren voelde ik een afstand, dat kan zowel aan mij als aan de VVD liggen.’ De nummer-6 van de BBB-lijst voor de Eerste Kamer had Caroline van der Plas al in een talkshow gezien, toen ze na een raadsvergadering een stoet trekkers tegemoet reed. ‘Die kwamen net terug van de tweede demonstratie op het Malieveld. Dat was zo’n emotioneel moment, dat ik dacht: hiervoor ga ik het doen, ik ga bij de BBB.’

Marcus Rolloos was achttien jaar actief lid van de VVD, maar het raadslid in het Zuid-Hollandse Oegstgeest stapte in november 2021 over naar het BNVL van Wybren van Haga vanwege het coronatoegangsbewijs. Nu is hij lijsttrekker voor die partij in Zuid-Holland. ‘Dat was vaccinatiedrang. De VVD heeft in campagnes gehamerd op veiligheid, maar dat is altijd uitgelegd als meer blauw op straat en het geweldsmonopolie vanuit de staat. Er bestaat ook zoiets als geestelijke en medische vrijheid. Toen ik daar in coronatijd op wees, was er veel verbazing binnen de VVD. Het was echt een liberale partij, de economiepartij van een harde munt en niet van een volle geldkraan gefinancierd met leningen. Dat is niet meer.’

De regeringsdeelname van VVD en CDA ligt volgens politicoloog Lucardie gevoelig, omdat crises als covid, klimaat en stikstof vragen om steviger ingrijpen. ‘VVD en CDA willen ideologisch zo min mogelijk doen, maar dat is lastig. De problemen vragen om meer overheidsingrijpen, terwijl het in strijd is met hun liberaal-conservatieve ideologie en achterban.’

Partijcongressen

Maar de VVD en het CDA, dat waren toch brede volkspartijen met stromingen, bloedgroepen en congressen met hevige discussie? Of is het regeerakkoord zo bindend dat die buitenspel komen te staan?

‘Dat zijn bijeenkomsten van de goede sfeer bewaren en applaudisseren voor de mensen die op de lijsten staan’, zegt oud-CDA’er en nu BBB’er De Rooij. ‘Ik heb wel het gevoel dat het CDA voorheen signalen uit het land beter opving.’

Klopman, ook ex-CDA: ‘De lokale afdelingen hebben nauwelijks contact met de landelijke fractie. CDA-leider Wopke Hoekstra zei na de Tweede Kamerverkiezingen even op reservebank plaats te nemen, maar vervolgens verkwanselde hij al onze normen en waarden. Er is een sterke hang naar de macht en meelopen aan de hand van de VVD, opkomen voor de belangen van de achterban is er niet bij.’

De Rooij: ‘Je ziet het aan Hoekstra en zijn uitspraken over de stikstofdoelen voor 2030. Die wordt meteen terug zijn hok in gegooid.’

BVNL’er Rolloos: ‘In de afgelopen twaalf jaar is de discussie gradueel uit de VVD verdwenen.’

Boodschap zonder poeha

Elmar Theune was wethouder in Wageningen namens de PvdA, maar nadat haar zoon haar had meegenomen naar de oprichtingsvergadering van Volt werd ze lid, omdat bij die partij volgens haar het klimaat een groter onderdeel van de identiteit is. Nu is ze co-lijsttrekker in Gelderland. ‘De brede volkspartijen zijn aan erosie onderhevig, al sinds de ontzuiling. Het gaat nu niet meer alleen om links en rechts, maar ook om progressief en conservatief. Dat laat zich niet gemakkelijk verenigen binnen een partij.’

Nieuwe partijen bieden uitkomst voor iedereen op zoek naar meer zeggenschap. Van een huis in opbouw is het fundament aan te passen, sommige standpunten moeten überhaupt nog bepaald worden. Theune haalt er plezier uit getuige te zijn van de geboorte van een partij. ‘Toen ik lid werd, vroegen ze me meteen in de kandidatencommissie voor de Europese verkiezingen plaats te nemen. Ik mocht meedenken over de statuten en het huishoudelijk reglement. Dat is erg leuk, en af en toe vreselijk chaotisch.’

‘Tussen het volk staan, luisteren en vervolgens zonder poeha een boodschap overbrengen, daar was het CDA vroeger beter in dan nu’, zegt De Rooij. ‘Dat is nu de kernkracht van de BBB. En in de partij hebben we zonder duidelijke lijn van boven over allerlei standpunten gediscussieerd.’

Verandert dat niet als BBB straks gaat besturen en zich aan allerlei coalitieakkoorden committeert? ‘Natuurlijk is het makkelijker dan in een coalitie waarin je afspraken maakt’, erkent ex-CDA’er De Rooij. ‘We zullen water bij de wijn moeten doen. Maar ook als je verantwoordelijkheid neemt moet je je niet in een harnas laten dwingen. We laten ons niet in een coalitie drukken waar we geen bewegingsvrijheid hebben.’