Iedereen zag bom over het hoofd

De miskleun waar het allemaal mee begint: op vrijdag 26 oktober wordt in de Stadhouderskamer nog volop onderhandeld als De Telegraaf pijnlijk nieuws brengt: de VVD gaat toch morrelen aan de hypotheekrenteaftrek. Kiezersbedrog! Via de website van de krant tonen lezers zich geschokt. Binnen de VVD klinken andere geluiden: goed dat dit nieuws vast op straat ligt. 'Beter voor het evenwicht', zegt een liberaal. 'De PvdA heeft zó veel geslikt dat het daar straks heel pijnlijk wordt. Het kan geen kwaad dat ze zien dat wij ook moeten slikken.'

Het bericht dat de zorgpremie inkomensafhankelijk wordt, circuleert dan al. Maar niemand slaat er veel acht op. Later, op alle vragen achteraf, antwoorden PvdA'ers en VVD'ers dat ze precies wisten wat ze deden met de premies. 'Iedereen kende de cijfers', klinkt het eensgezind. 'We wisten wat we deden.' Maar als de beslissing valt, realiseert VVD-leider Rutte noch diens secondant Blok zich wat de impact op de eigen achterban zal zijn. De aftrek, dáár gaat de heibel van komen, denken ze.

De ruilhandel

De kiem voor die misrekening wordt gelegd door informateur Wouter Bos. Van hem komt de uitruilmethode: kaartjes met termen als 'belastingverlaging' en 'hypotheekrenteaftrek'. Wie de kaart trekt, mag het beleid maken. De VVD kwartet een kloppende begroting en belastingverlaging bij elkaar. De PvdA krijgt nivellering, vooral via de zorgpremie.

Na de presentatie van het akkoord op maandag 29 oktober overheerst een etmaal lang het beeld dat de pijn evenwichtig is verdeeld. Zo zien Rutte en PvdA-leider Samsom het graag. Dan verschijnen op internet de eerste rekenmodellen: bereken zelf uw nieuwe zorgpremie. Nog een dag later is de VVD in rep en roer: de achterban ziet de premie hoog oplopen. VVD-bestuurders uit heel het land klagen tegenover de Volkskrant dat ze al de hele dag niet aan werken toe komen: de kiezers eisen uitleg en laten niet meer los.

De VVD blijkt een kapitale denkfout te hebben gemaakt. Zeker: ook de PvdA heeft ingeleverd: de ontwikkelingshulp, de WW, het ontslagrecht. Maar dat zijn geen maatregelen die kiezers zo direct en zo zichtbaar treffen in de eigen portemonnee. Vooral die van de VVD. Het beroemdste erelid, Hans Wiegel, velt 's ochtends een dodelijk oordeel: 'Nivellerender dan Den Uyl.'

De radiostilte

Heel wat VVD-kopstukken bezweren nu dat ze Rutte zouden hebben gewaarschuwd, als ze maar op tijd van de plannen hadden geweten. Maar vrijwel niemand weet van de maatregel op het moment dat die wordt afgesproken. De onderhandelingen zijn een spel van zes mannen. Zij geloven in totale radiostilte. Bemoeienis van buiten houdt de boel maar op. Ze willen vooruit. 'Zes mensen aan tafel die alles weten, dat kan niet anders dan goed gaan', weet Samsom.

Zelfs als de Kamerfracties het akkoord eindelijk mogen lezen, krijgen ze maar een paar uur de tijd. In de VVD-gangen zijn na afloop lachende gezichten te zien. Drie dagen duurt het voordat het de fractie begint te dagen dat iets over het hoofd is gezien. De mailboxen van de Kamerleden ontploffen. Op donderdag 1 november komt de fractie in crisisberaad bijeen. Inmiddels is de oppositie klaar-wakker. Ook die is volledig buiten de formatie gehouden, terwijl CDA, D66 en SP straks wel degelijk nodig zijn om de coalitie in de Eerste Kamer aan een meerderheid te helpen. De gemeenten, de provincies, de waterschappen: allemaal komen ze even op visite in de Stadhouderskamer. Voor de oppositie blijft de deur dicht.

Daarmee is, zo blijkt twee dagen na het akkoord, de goede wil verspeeld. Nu er een probleem is, zoeken Rutte en Samsom het samen maar lekker uit. Buma, Roemer en Pechtold haken af: zij gaan die nieuwe zorgpremie niet door de senaat loodsen.

Gebrek aan communicatie

Waar is de regie als de premiebom ontploft? Wie verdedigt het plan? Niet het nieuwe kabinet, want dat is nog niet beëdigd. Ook niet het uittredende demissionaire kabinet - dat kijkt wel uit. Premier Rutte dan? Nauwelijks, want die heeft geen tijd: op woensdag staat hij de hele dag in de Kamer. Op donderdag en vrijdag ontvangt hij zijn nieuwe bewindslieden. Pas op vrijdagavond vindt hij tijd om zijn partijgenoten te woord te staan.

De VVD is bovendien niet op de massale kritiek voorbereid. Samsom kondigt op 29 oktober op tv aan dat hij zijn leden de komende dagen overal in het land te woord zal staan. 'Ik heb nog aangeboden om mee te gaan!' grapt Rutte. Twee dagen later eist de ene na de andere VVD-afdeling dat de partijtop het akkoord 'eindelijk komt uitleggen'.

Voorzover Rutte die dagen aan crisisbeheersing doet, probeert hij uit te leggen dat het allemaal meevalt. Mensen worden onnodig bang gemaakt door de berekeningen in de media, zegt hij. Dan lekt de e-mail uit die zijn secondant Stef Blok stuurt aan boze kiezers. Ze bevestigen wat de media beweren. Ruttes geloofwaardigheid krijgt een knauw.

Bezweken onder de druk

De media gunnen de VVD geen rust. Verzamelaars van Telegraaf-koppen doen dagenlang goede zaken. 'Marx Rutte'. 'Rutte steeds roder'. De krant is belangrijk voor de VVD. Zo'n ramkoers doet pijn.

Maar ook RTL Nieuws en de NOS zijn strijdbaar. Zij komen als eerste met eigen berekeningen. En houden daaraan vast, ook al trachten Rutte en Samsom die te relativeren. 'Onze berekeningen kloppen als een bus', meldt RTL.

De fatale klap komt op woensdag 7 november uiteindelijk uit het kabinet zelf, van minister Asscher. Als hij dan toch met de cijfers over de brug komt, blijkt dat de koopkracht voor enkele groepen nog sneller daalt dan verwacht. De leden blijven het partijkantoor bestoken en in de VVD -top ligt dan opeens toch de pijnlijke vraag op tafel. Wat is erger: met hangende pootjes en gezichtsverlies terug naar Samsom? Of riskeren dat de partij, het kabinet én boegbeeld Rutte deze crisis niet meer te boven komen?

Fractievoorzitter Halbe Zijlstra mag het rotklusje opknappen. Op woensdagavond belt hij met Samsom. 'Diederik, we moeten praten. Kunnen we morgen afspreken?' Samsom zegt ja. Hij vraagt niet eens waarover het moet gaan.

Maartje Bakker, Raoul du Pré

undefined