Ian Goldin: ‘Het falen van de mondiale politiek is zorgwekkender dan de pandemie’

Globalisering is zowel de oorzaak als de oplossing voor de pandemie, denkt de Britse econoom Ian Goldin.

De dood loert, het leven staat stil, het bankroet dreigt. Honderden miljoenen Europeanen ervaren nu voor het eerst wat onvrijheid betekent. Die totale ontwrichting begon met een piepklein incident in november, suggereren Chinese regeringsdocumenten. Toen sprong het virus over van een dier, mogelijk een vleermuis, naar een 55-jarige man uit de Chinese provincie Hubei. Daarna reisde het in een mum van tijd de wereld rond.

De pandemie illustreert de ‘systeemrisico’s’ van de globalisering, waarvoor de Britse econoom Ian Goldin waarschuwde in zijn boek The Butterfly Defect uit 2014. Toen al voorspelde hij dat een pandemie de wereld zou kunnen lamleggen, zoals het verkopen van Amerikaanse rommelhypotheken in 2008 tot een mondiale financiële crisis leidde.

Goldin, geboren in Zuid-Afrika en hoogleraar in Oxford, schreef zijn boek omdat hij een groot voorstander is van globalisering. Voorheen was hij onder meer vicepresident van de Wereldbank en adviseur van Nelson Mandela. Globalisering heeft de wereld rijker gemaakt, stelt hij. Miljarden mensen zijn uit armoede verheven, leven langer en gezonder. Maar als de risico’s – pandemieën, financiële crises, terrorisme, ongecontroleerde migratie, sociale ongelijkheid – niet worden beheerst, zal het draagvlak voor globalisering verdwijnen. Xenofobie, nationalisme en protectionisme zullen toenemen, omdat burgers zich willen beschermen tegen dreigingen van buitenaf.

Ik spreek Goldin in een quarantaine-interview, een telefonische verbinding tussen twee werkkamers thuis.

De grenzen worden nu overal gesloten. Maar u zegt: geen muur is hoog genoeg om een pandemie tegen te houden.

‘Het sluiten van de grenzen om de verspreiding van de ziekte tegen te gaan is rationeel. Daar heb ik helemaal geen problemen mee. Op langere termijn hoop ik echter dat deze crisis niet zal leiden tot een nationalistischer beleid, want dat zou contraproductief zijn. Of het nu gaat om pandemieën, klimaatverandering, cyberaanvallen, financiële crises, terrorisme of resistentie tegen antibiotica, in al die gevallen hebben we samenwerking nodig tussen landen, uitwisseling van kennis en experts. In het geval van de pandemie hebben we een collectieve mondiale inspanning nodig om een vaccin te vinden en de productie van medisch materiaal te versnellen.

‘Op middellange termijn moeten we de volgende pandemie stoppen. Daarom moeten we de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) ombouwen tot een Navo van de volksgezondheid, een strijdkracht tegen pandemieën met veel meer middelen. Zelfs de machtigste landen ter wereld, China en de VS, kunnen niet in hun eentje een pandemie stoppen. We moeten dat samen doen.

‘Hoge muren stoppen de overdracht van technologie en wetenschappelijke kennis die we nodig hebben om mondiale problemen te beheersen. Daardoor zullen we minder mogelijkheden hebben om met dreigingen om te gaan. Als we nationalistischer en protectionistischer worden, dreigen we in een neerwaartse spiraal terecht te komen.’

Tenzij we de risico’s beperken door de globalisering te stoppen of sterk af te remmen. Ook economen zien een ontwikkeling naar deglobalisering, met minder internationale handel.

‘In sommige opzichten hebben we inderdaad een piek in globalisering bereikt. De pandemie zal een trend versnellen die al gaande is. Door automatisering, robots, kunstmatige intelligentie en 3D-printen kun je productie veel dichter bij huis uitvoeren. Dat brengt overigens geen banen terug, alleen productie.

‘Op andere punten zie ik geen deglobalisering. Als je kijkt naar de demografie van Europa, de snelle afname van vruchtbaarheid en de langere levensduur, zal migratie belangrijk blijven. Toerisme en reizen zullen na de pandemie weer opveren. Als het inkomen van mensen stijgt, en dat gebeurt in de hele wereld, willen ze reizen. Ook zullen ze steeds meer producten uit andere landen willen kopen, zoals Franse wijn of Nederlandse bloemen.’

Veel mensen zullen het niet zo erg vinden als de globalisering sterk afneemt. Zij zien die vooral als een bedreiging, zelfs als een vloek.

‘Globalisering is de stroom van ideeën, handel, financiën, mensen, maar vooral ideeën en technologieën, over nationale grenzen. Zonder deze stromen zouden wij allemaal immens verarmd raken. Handel en toerisme geven onze economieën een enorme boost. Dat geldt zeker voor een land als Nederland, dat gebouwd is op handel.

‘De laatste golf van globalisering begon na 1990 met de val van de Muur, de opening van China en de verbreiding van het wereldwijde web. Sindsdien zagen we de snelste vooruitgang die de mensheid ooit heeft gekend, in termen van het bestrijden van armoede, de toename van inkomens, de levensverwachting en andere maatstaven van vooruitgang. Als je gelooft in ontwikkeling, als je wilt dat mensen over de hele wereld een langer, beter en gezonder leven krijgen, dan is de spreiding van ideeën, technologie en kansen een goede zaak.

‘Er zijn nog steeds twee miljard mensen op deze wereld die hier geen toegang toe hebben. En die zullen ze ook niet krijgen als er geen groei is. Moet je dan zeggen: oké, Afrika, vergeet het maar, we stoppen nu? Hoe je over globalisering denkt, hangt ook af van waar je woont. In Europa zeggen veel mensen: het is wel mooi geweest, zo. Maar als je in Shanghai, Jakarta, Mumbai of Afrika woont, dan zie je globalisering als een kans.’

Er is ook een groen argument tegen globalisering: het is een model dat de planeet vernietigt, met alle vliegreizen en het gesleep van producten over de hele wereld.

‘De huidige pandemie zal leiden tot een verlaging van de CO₂-uitstoot. Maar ik geloof niet dat het een model is om klimaatverandering te bestrijden. Ga je naar een wereld zonder CO₂-uitstoot door de mondiale economie te vernietigen? Of bereik je je doel door een groene revolutie? Dat laatste vergt investeringen, de overdracht van technologieën. Ik ben er absoluut zeker van dat we de klimaatverandering kúnnen stoppen. Of we dat ook zullen doen, hangt af van onze politieke wil. Maar in elk geval moet je de welvaart hebben om de investeringen te kunnen doen die daarvoor nodig zijn.’

Na de val van de Muur leek een gelukzalige periode aan te breken. De hele wereld zou met elkaar handelen, tot voordeel van iedereen. In veel opzichten heeft de globalisering haar beloften waargemaakt. Mondiaal daalde het aantal mensen dat in armoede leefde van 43,1 tot 22,4 procent, terwijl de gemiddelde levensverwachting met twintig jaar toenam, constateert Goldin in zijn boek. In het Westen profiteerden consumenten van goedkope kleding, elektronica en vliegreizen.

Ook Goldin beseft dat achter deze macrocijfers winnaars en verliezers schuilgaan. In de westerse wereld profiteerden universiteitssteden, terwijl oude industriegebieden wegkwijnden. Misschien belangrijker dan de cijfers is de politieke onvrede over globalisering. De wereld is zo complex geworden dat veel burgers het gevoel hebben dat ze geen controle meer kunnen uitoefenen over hun eigen wereld. De pandemie is daar een voorbeeld van. Binnen de grenzen van de natiestaat kun je de volksgezondheid bevorderen door riolering en een keuringsdienst van waren. Maar hoe beheers je de keten van gebeurtenissen waardoor een ziekte in een Chinese provincie razendsnel overslaat naar Italiaanse dorpjes?

Veel burgers worden zo overdonderd door de complexiteit van deze wereld dat ze hunkeren naar de simpele oplossingen die het nationalisme biedt, stelt Goldin. Terug achter de schijnbaar veilige grenzen van de eigen staat. De autoriteiten hebben dit in de hand gewerkt door de risico’s van globalisering schromelijk te onderschatten, zegt hij.

‘De laatste pandemie was 102 jaar geleden, de Spaanse griep. Daarna nam de levensverwachting toe, de zorg werd beter, sars en ebola werden ingedamd. Dat heeft geleid tot zelfgenoegzaamheid. In de wereld wordt honderd keer zo veel aan defensie besteed als aan het bestrijden van pandemieën.

‘Iets soortgelijks gebeurde in de financiële wereld. De crisis van de jaren tachtig werd overwonnen, mensen verdienden enorme inkomens en hoge bonussen; dat leidde allemaal tot het idee dat deregulering stabiel was. Maar als we de systeemrisico’s niet kunnen beheersen, vernietigen we onszelf en de globalisering.’

Zulke risico’s kunnen we alleen beheersen door internationale samenwerking. Maar dat vereist een overdracht van nationale soevereiniteit aan internationale organisaties, hetgeen een gevoel van vervreemding bevordert dat toch al ruimschoots aanwezig is. We hebben niets meer te zeggen over ons eigen land, zeggen veel mensen, alles wordt bepaald door ‘Brussel’ of een ander internationaal orgaan.

‘Toch is de Europese Unie een goed voorbeeld. Landen als Duitsland, Frankrijk en Italië hebben een mate van soevereiniteit afgedragen die vijftig jaar geleden ondenkbaar zou zijn. Binnen de grenzen van Schengen kun je vrij reizen. De interne markt en handel worden vanuit Brussel geregeld. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens kan rechtspreken voor alle Europeanen.’

Maar het land waar u woont is uit de Europese Unie gestapt omdat een meerderheid van de burgers vond dat zij onvoldoende controle hadden over hun eigen land.

‘Ja, dat is slecht voor Europa en vooral slecht voor Groot-Brittannië. Maar er is een veel grotere rij landen die zich bij Europa wil voegen. Europa is een enorm succes op het gebied van internationale samenwerking. Natuurlijk wordt de Europese Unie voortdurend uitgedaagd. Op het gebied van mensenrechten en democratie door Polen en Hongarije, op economisch gebied met de eurocrisis. Toch heeft Europa zich behoorlijk robuust getoond.

‘Ook nu zullen de landen van Europa elkaar nodig hebben. Europa zal niet overleven als iedereen maatregelen neemt die ten koste van andere landen gaan. Het overwinnen van deze crisis zal een gezamenlijke onderneming moeten zijn.’

Maar zal een land als Italië de hulp krijgen die het nodig heeft?

‘De eurocrisis was een goede test. Toen is Europa ondanks alles bij elkaar gebleven. Ik ben daar wel optimistisch over. Binnen Europa zie je een begin van solidariteit. Op mondiaal niveau is de grote zorg: wat gebeurt er als het virus arme landen met een extreem zwakke gezondheidszorg bereikt, zoals Nigeria of Zuid-Afrika? Zullen andere landen dan solidariteit betonen?’

Wat vindt u van de internationale reactie op de pandemie?

‘Die is absoluut niet wat ze zou moeten zijn. In 2008, op het hoogtepunt van de financiële crisis, riep George W. Bush de staatshoofden van de belangrijkste landen bij elkaar, inclusief die van China. Er kwam een gecoördineerde internationale respons, die ervoor zorgde dat de Chinezen meer geld besteedden om de economie te stimuleren dan de rest van de wereld bij elkaar. Dat kalmeerde de markt. Nu zien we het tegenovergestelde. We hebben een Amerikaanse president die de rest van de wereld de schuld geeft. De pandemie is op zichzelf al een ramp, maar het falen van de mondiale politiek is nog zorgwekkender.

‘Hoe zullen we hier straks naar kijken, als het stof weer is neergedaald? De financiële crisis was niet de wake-upcall die ze had moeten zijn. Die crisis had ons duidelijk moeten maken dat globalisering allerlei risico’s heeft die elkaar ook kunnen versterken. Nu leidt tot de pandemie tot een economische crisis.

‘De vraag is welke lessen we hieruit leren. We staan nu op een kruispunt. Als het nationalisme en het protectionisme toenemen, zullen de problemen dooretteren en escaleren. Maar als de pandemie ons doet begrijpen wat we gemeenschappelijk hebben, dat we van elkaar afhankelijk zijn, dan ben ik hoopvol. Het is nog te vroeg om daar iets over te zeggen, maar de eerste tekenen zijn niet bemoedigend.’