Hoog spel in een louche wereld: hoe Nederland faalde in de jacht naar mondkapjes

Nederland begeeft zich in maart in de mondiale strijd om mondkapjes. Een reconstructie met in de hoofdrollen een Koreaanse agent, nerveuze ziekenhuisbestuurders, twijfelende topambtenaren, een mysterieuze Mexicaan en cheques ter waarde van 32,5 miljoen dollar.

De parkeerplaats vlak bij de jeugdgevangenis in Lelystad biedt weinig beschutting tegen de wind en de verrassend lage temperatuur. Aan de ene kant strekken kale akkers zich uit over het polderlandschap, aan de andere kant liggen de karakterloze winkelpanden van Gamma, Kwantum en Praxis.

Dit is de verzamelplek voor een van de meest gewaagde operaties in de coronacrisis. Niet voor niets is de Dienst Speciale Interventies (DSI) ingeschakeld, een elite-eenheid van de politie. Vijf motoragenten staan eveneens paraat als bescherming tegen eventuele overvallen door criminelen. Vier lege vrachtwagens parkeren in de buurt van de Kwantum en wachten op een seintje om volgeladen te worden. Een toxicoloog zal meegaan om testen uit voeren.

Seintje

Het is donderdag 19 maart rond 13.00 uur. Over een paar uur zal minister Bruno Bruins voor Medische Zorg en Sport zijn aftreden bekendmaken. In zijn laatste debat een dag eerder kreeg hij keer op keer de vraag waarom er midden in de coronacrisis een tekort is aan beschermingsmiddelen en bovenal mondkapjes. ‘Een schande’, bulderde Geert Wilders, voordat Bruins bezweek achter het spreekgestoelte.

Nu is er hoop op succes. Als alles goed gaat, worden binnen afzienbare tijd vijf miljoen 3M-mondkapjes van de hoogste kwaliteit in de vrachtwagens geladen. De schoonheid van deze operatie: dit keer hoeven de mondkapjes niet helemaal uit China te komen. Ze liggen gewoon een paar kilometer verderop in Lelystad. Dat is tenminste wat de Turkse verkopers hebben gemeld.

Het wachten is op een seintje uit Amsterdam waar de financiële afhandeling van de transactie plaatsvindt. Alles gebeurt onder tijdsdruk. Het Rotterdamse ziekenhuis Erasmus MC heeft een dag eerder pas om 21.48 uur per e-mail akkoord gegeven voor de aankoop van de vijf miljoen maskers. Prijs: 32,5 miljoen dollar, 6,50 dollar per stuk. Het ministerie van Volksgezondheid (VWS) staat garant.

Sleutelpersonen van een aantal Nederlandse ziekenhuizen en twee topambtenaren van VWS krijgen de mail met het akkoord in hun inbox. ‘Dit zou een fantastisch resultaat zijn’, antwoordt Willy Spaan, bestuursvoorzitter van het Leidse ziekenhuis LUMC, rond middernacht.

Labyrint

De ziekenhuizen smachten naar goede mondkapjes. Oude aankoopkanalen zijn ingestort en talloze onduidelijke figuren hebben zich op de markt gestort. De luxe om alleen met gerenommeerde partijen zaken te doen, is verdwenen. Het ministerie van VWS moet organisatorische en financiële bijstand verlenen op een vechtmarkt waar sommige landen volgens enkele mediaberichten zelfs hun inlichtingendiensten inzetten om aan voldoende spullen te komen.

De spectaculaire deal op 19 maart is in gang gezet door Ilja Bonsen, een consultant die met zijn bedrijf IB Consultancy wereldwijd adviseert over veiligheidsbeleid bij zaken als chemische en biologische aanvallen. De ex-TNO-medewerker is nooit een handelaar geweest in mondkapjes, maar heeft wel affiniteit met beschermingsmiddelen, een internationaal netwerk en ondernemerszin. Via contacten in de ziekenhuiswereld is hij gaan samenwerken met inkopers van het Erasmus MC.

Dit is geen tijd voor ‘kommaneukers’, luidt het motto van Bonsen, dit is oorlog. ‘Als je troepen in een oorlog moet bevoorraden, ga je er ook van uit dat sommige konvooien niet aankomen. Dan zorg je dus voor extra konvooien zodat er altijd meer dan genoeg is.’ Zijn ‘portfolioaanpak’: zoveel mogelijk kanalen aanboren en dan maar accepteren dat er ook deals fout gaan.

Er zijn meer mensen die er zo over denken. ‘Je moet er in de huidige markt van uitgaan dat twee van de tien deals misgaan’, zegt een bron die betrokken is bij de inkoop van mondkapjes voor zorginstellingen. Ook hij vindt dat het ministerie te veel alternatieve partijen buiten de deur houdt, waardoor er zeker buiten de zorg schaarste blijft.

De geplande operatie in Lelystad is wel een waagstuk. Achter de vijf miljoen mondkapjes die daar lonken, gaat een labyrint van tussenpersonen schuil dat pas op de dag van de transactie zichtbaar wordt, en dan nog niet eens volledig.

Wildwest

De deal is aangebracht door de Beville Group, een Amerikaans bedrijfje uit Bonsens netwerk. De eigenaar, Jon Beville, verdient geld met het inspreken van commercials, maar helpt naar eigen zeggen ook ‘kleine en middelgrote bedrijven om zich internationaal te ontwikkelen’, onder andere in Turkije.

Beville doet na het uitbreken van de coronacrisis onderzoek naar de mondkapjesproductie in Turkije en komt via omwegen in aanraking met Sinan Kalpakcioglu, een ex-bestuurder van de Turkse voetbalclub Galatasaray. Die bemiddelt samen met een voetbalmakelaar weer voor een Turks bedrijfje, PSL Vale uit Istanbul, dat vijf miljoen mondkapjes zegt te kunnen leveren die al in Nederland zijn.

Als Nederland eenmaal interesse toont, bedingt Beville voor zijn bemiddeling een commissie van 10 procent van de verkoopprijs: 3,25 miljoen dollar. Erasmus MC gaat akkoord. In een reactie laat het ziekenhuis weten: ‘Gezien de hoge nood (beschermingsmaskers in Nederland waren bijna op) en het feit dat de maskers direct opgehaald zouden kunnen worden, is door de afdeling Inkoop akkoord gegeven op de commissie voor Beville. Dit is niet gebruikelijk.’

Een bron op VWS spreekt van ‘het hoogtepunt van de wildwestpraktijken’. ‘Iedereen zat me de handen in het haar.’

Cheques

Op de dag van de transactie komt er meteen een kink in de kabel. De Turken waar Beville mee heeft gesproken, kunnen door de vliegrestricties niet naar Nederland komen. Opeens wordt een jong koppel uit Dordrecht naar voren geschoven als vertegenwoordiger van het Turkse bedrijf PSL Vale.

Het bloednerveuze koppel wordt ’s middags in een vergaderzaal van het AMC ziekenhuis in Amsterdam ondergebracht. Een team van de DSI houdt ze daar uit veiligheidsoverwegingen in de gaten.

Ondertussen moet drie kilometer verderop bij de Deutsche Bank in Amsterdam de financiering rondkomen. De Turkse verkopers willen in cheques worden uitbetaald. Het Leidse ziekenhuis LUMC is bereid om dat via huisbankier Deutsche Bank te regelen, omdat dat ‘het snelst’ gaat.

Alleen blijkt de deal dan nóg ondoorgrondelijker dan gedacht. Het Turkse bedrijfje PSL Vale heeft zaken gedaan met een mysterieuze Mexicaan uit Californië en opeens moet er ook aan hem een cheque van ruim 1,34 miljoen euro worden uitgeschreven. De Mexicaan heeft op zijn beurt weer gehandeld met een onbekend bedrijfje in Lelystad waar de mondkapjes liggen. Ook dat bedrijfje wil twee cheques van respectievelijk 45.000 euro en 418.000 euro krijgen.

Bij Kim Smit, de financiële topvrouw van het ziekenhuis LUMC, gaan alarmbellen af. ‘We zitten in bestuurlijke teleconference met DB’, appt ze om 17.21 uur aan Bonsen. ‘Een van de verkopers is taxichauffeur, andere cannabishandelaar. En de vraag is: hoe komen ze aan die partij?’

Daarna begint het lange wachten. De Deutsche Bank doet bij de politie melding van ‘een ongebruikelijke transactie’, ook vanwege de betrokkenheid van de onbekende Mexicaan. Als de avond valt, wordt duidelijk dat de deal zeker vandaag niet meer doorgaat. De vrachtwagens keren leeg terug, het koppel uit Dordrecht gaat naar huis zonder dat ze cheques ooit hebben gezien.

Het enige positieve van de vergooide dag: ’s ochtends is even geopperd om media uit te nodigen bij het inladen van de vijf miljoen mondkapjes. Die ellende is iedereen bespaard gebleven.

Hoax

Een dag later dringt de bittere waarheid door: de vijf miljoen mondkapjes zijn er waarschijnlijk nooit geweest. ‘Deal is off’, appt Ilja Bonsen om 13.33 uur aan Smit, hoofd financiën van het ziekenhuis LUMC. ‘Was een hoax hoorde ik van de Turkse handelaar, en bevestigd door de AIVD.’

Smit reageert ontzet (‘dat is heel erg’), maar Bonsen lijkt al weer bezig met de volgende deal. ‘Dat is het risico, en daarom wedden we op meerdere paarden.’ Smits suggestie om aangifte te doen ‘vanwege poging tot oplichting’ vindt de consultant ‘ff geen prio’. ‘Eerst maskers, dan dat soort zaken oppakken.’

Al snel wordt duidelijk dat de zaak wel degelijk repercussies zal hebben. Bonsen voorvoelt dat hij de zondebok wordt. ‘Ik weet al dat ik op de zwarte lijst sta’, appt de consultant om 21.53 uur aan Smit. ‘Jammer dat VWS er zo mee omgaat. Hopelijk komen de maskers uit China die we hebben geregeld snel aan.’

Bonsen verwijst naar een deal die een paar dagen eerder is gesloten om 1,5 miljoen mondkapjes uit China te krijgen voor 4,5 miljoen dollar. De transactie loopt via een Koreaanse agent, Michael Baek, die uit het netwerk van Bonsen komt. De tijdsdruk is weer groot. De Koreaan is ongeduldig en moet het geld meteen ontvangen: 100 procent, vóór levering. Anders dreigt de partij weggekocht te worden door andere landen.

Uit een mail in het bezit van de Volkskrant blijkt dat de secretaris-generaal van VWS, Erik Gerritsen, op 17 maart om 21.39 uur via een Engelstalige mail opdracht geeft voor de aankoop van de 1,5 miljoen FFP II-mondmaskers. Bijgevoegd op een offerte staat de aankoopprijs van 4,5 miljoen dollar. De mondkapjes moeten eerst nog wel worden geïnspecteerd.

Leeg

Dat doet bemiddelaar Bonsen die nacht nog vanuit zijn kantoor in Leiden per videocall. De Koreaanse agent is zelf niet in China; hij heeft een Chinese plaatsvervanger aangewezen, een man die ‘Showfan’ heet. In Nederland weet niemand wie hij is.

Op videobeelden van de inspectie valt te zien hoe Showfan langs de muur van dozen loopt die klaar staan om naar Nederland te worden verscheept. De eerste doos zit vol met keurig verpakte mondkapjes, maar als Bonsen vanuit Nederland vraagt om ook nog wat andere dozen te openen, blijken ze allemaal leeg. Ergens verderop in de fabriek stuit Showfan nog wel op zakken die lukraak zijn volgepropt met mondkapjes, maar 1,5 miljoen zijn het er zeker niet.

Wat te doen nu de inspectie slechter is verlopen dan gehoopt? Een paar uur later vindt er crisisberaad plaats. Bij de conferencecall zijn inkopers van Erasmus MC betrokken, Bonsen, Eric Schouten van het bedrijf Dyami, twee ambtenaren die optreden als crisismanager en GGD-topman Sjaak de Gouw. Na dat overleg luidt het advies om het er toch op te wagen. Het risico van te weinig mondkapjes weegt zwaarder dan het risico van een mislukte transactie.

Ziekenhuis LUMC treedt op als betaalmeester. 'Ze hadden iemand nodig die dat kon doen’, zegt Kim Smit, financieel bestuurder van het LUMC, terugblikkend. ‘Wij hebben betaald voor VWS. Het was gewoon een transactie van VWS en Erasmus MC. Er moest gehandeld worden om de simpele reden dat de BV Nederland die mondkapjes veilig wilde stellen voordat een andere partij er mee aan de haal ging.’ Monter: ‘We doen allemaal ons best en wachten de parlementaire enquête af.’

Ook GGD-topman De Gouw laat in een reactie weten dat VWS destijds moest beslissen. ‘Ik had nooit een mandaat.’

Hoewel de mail van topambtenaar Gerritsen iets anders beweert, ontkent het ministerie in een officiële reactie nu alle betrokkenheid bij de deal met de Koreaan. ‘VWS was niet betrokken bij de aankoop.’

Er is in maart rondom de deal met de Koreaan veel te doen over de commissie van 10 procent die Bonsen bedingt. Op het ministerie worden wenkbrauwen gefronst, maar zelf vindt de consultant de vergoeding redelijk en ‘lager dan de gemiddelde marge van handelaren op mondkapjes’. Het is even een optie dat Bonsen gaat werken voor een nieuwe taskforce van VWS, maar als dat niet doorgaat houdt de consultant vast aan zijn commissie.

De Volkskrant heeft een door VWS-directeur Marcel van Raaij ondertekende overeenkomst met Bonsens bedrijf. Daarin staat: ‘VWS betaalt een vergoeding van USD 450.000.’

De deal met de Koreaanse agent Baek gaat ook gewoon door. Op 18 maart rond 08.00 uur wordt 4,5 miljoen dollar naar hem overgemaakt.

Het gebeurt op hoop van zegen. Iedereen kan er slechts op vertrouwen dat de Koreaan gaat leveren.

Holleeder

De 1,5 miljoen mondkapjes moeten in drie tranches naar Nederland komen. De eerste lading komt uiteindelijk op 26 maart aan. Op dat moment zijn de relaties intern al bekoeld, ook omdat er inmiddels een politie-onderzoek loopt naar de mislukte deal met de Turken in Lelystad. Het koppel uit Dordrecht wordt op 24 maart gearresteerd op verdenking van een poging tot oplichting. Meerdere betrokkenen bij de deal worden als getuigen gehoord.

Ex-voetbalbestuurder Kalpakcioglu, die ook ‘geregistreerd accountant’ in de VS zegt te zijn, spreekt in een schriftelijke verklaring van ‘een ongelukkige gebeurtenis’, maar bestrijdt dat er slechte motieven waren. Het bedrijf PSL Vale, waar hij naar eigen zeggen slechts voor bemiddelt en geen officiële relatie mee heeft, dacht ten onrechte dat er mondkapjes in Nederland waren. ‘Niemand die hierbij betrokken was, heeft ook maar iets verdiend. Er is nooit een voorschot gevraagd en betaling zou pas plaatsvinden nadat de voorraad was geïnspecteerd. Er is geen enkele financiële schade geleden.’

Ook bemiddelaar Bonsen, die op 24 maart wordt verhoord, meent dat de deal zo is vormgegeven dat fraude onmogelijk was. De cheques waren geblokkeerd tot de overdracht van de spullen zou hebben plaatsgevonden.

De politie stuurt uiteindelijk een proces-verbaal door naar het ministerie en de ziekenhuizen waarin ook een deel van Bonsens verhoor is opgenomen. Die verdedigt daarin de keuze om te handelen met ongebruikelijke partijen: ‘De nood van de mondkapjes is zo hoog dat het mij niet uit maakt met wie ik handel. Als ik van Willem Holleeder mondkapjes zou kunnen kopen, zou ik dat ook doen.’

In het proces-verbaal staat ook dat het Amerikaanse bedrijf Beville de helft van de commissie aan Bonsen wilde afstaan. Uiteindelijk levert die lucratieve afspraak niets op. Beville vanuit de VS: ‘Het is onder de huidige omstandigheden helemaal niet ongebruikelijk dat deals mislukken. Verre van, dat gebeurt voortdurend. Het uitzonderlijke is misschien dat niemand geld verloor.’

Filterkwaliteit

Dat er vaker dingen misgaan, blijkt uit een andere deal die op dat moment speelt. Het ministerie wordt in grote verlegenheid gebracht als 1,3 miljoen in China gekochte mondkapjes niet aan de eisen blijken te voldoen. In allerijl moeten 600.000 mondkapjes worden teruggeroepen bij ziekenhuizen.

Ook bij de leveringen van de Koreaanse agent Baek ontstaan er uiteindelijk problemen. Na de eerste lading neemt het landelijk consortium LCH, dat voortaan de inkopen centraal regelt, de afhandeling over. Dat verloopt traag. Een deel van de mondkapjes staat een week te wachten op Schiphol. Het consortium weigert bovendien, tot Bonsens frustratie, verder zaken te doen met de Koreaanse agent, hoewel die heeft aangetoond mondkapjes te kunnen leveren. Hoe is dat te rijmen met de tekorten?

Bonsen maakt geen geheim van zijn kritiek en stapt daarmee zelf naar de krant, maar op 22 april stuurt VWS-ambtenaar Van Raaij een mail rond met keiharde conclusies over de mondkapjes van de Koreaanse agent. Maar liefst 470.000 mondkapjes zijn ‘afgekeurd’ door VWS. Nog eens 338.400 scoren ‘matig’ op de filterkwaliteit. Ook zijn er volgens het ministerie bijna 400.000 mondkapjes te weinig geleverd door de Koreaan.

In een officiële reactie wordt dat aantal door het ministerie naar beneden bijgesteld naar ‘ongeveer 300.000' niet-geleverde mondkapjes. Verder zijn geleverde spullen volgens het ministerie van ‘wisselende kwaliteit’.

Bonsen is ervan overtuigd dat de vernietigende mail van de ambtenaar bedoeld is om met hem af te rekenen en voortaan buitenstaanders te weren. Volgens hem is VWS een van de drie leveringen uit het oog verloren en zijn de testresultaten onmogelijk te rijmen met de eerdere testen die door hem en het LUMC zijn gedaan. ‘De mondkapjes waren wél goed.’

Consequenties lijken er sowieso niet te komen. ‘Wat VWS betreft is hierbij deze casus hierbij gesloten’, besluit topambtenaar Van Raaij over de deal die meer dan 4,5 miljoen dollar heeft gekost. Volgen VWS is de aankoop een zaak van het ziekenhuis LUMC, maar dat wordt daar hartgrondig ontkend. ‘We hebben een vordering op VWS’, aldus topvrouw Smit. ‘Dat heeft het ministerie ook mondeling en schriftelijk toegezegd.’

Zo duren de spanningen rond de mondkapjes voort. Het landelijk consortium bestrijdt de kritiek dat buitenstaanders te veel worden buitengesloten. De huidige kanalen zouden ruim voldoende zijn om in elk geval de zorg te voorzien van mondkapjes, al wordt dat door enkele zorgorganisaties in twijfel getrokken.

De mondiale strijd om beschermingsmiddelen blijft voorlopig een beproeving, erkent een bron op het ministerie. ‘Die markt is gewoon gruwelijk.’