Hoeveel zullen we krimpen?

Eerst maar het goede nieuws: 15 procent van de bevolking hoeft zich weinig zorgen te maken. Voor de overige 85 procent zijn de vooruitzichten wisselend bewolkt. Dat zijn de mensen die níet goed kunnen omgaan met slimme machines.

Econoom Tyler Cowen, hoogleraar economie aan de George Mason Universiteit in Fairfax, heeft het maar eens uitgerekend. In tegenstelling tot de Europese economie groeit de Amerikaanse al weer stevig. Maar wie profiteert daarvan? Driekwart van de banen die in de Verenigde Staten na 2009 zijn geschapen, leveren 13,52 dollar (10,70 euro) of minder per uur op, ontdekte hij. 'De nieuwe banen bij bedrijven als General Electric en Caterpillar lijken veel op de oude banen', signaleert hij. 'Alleen verdienen de nieuwe collega's 10 tot 15 dollar per uur minder dan de werknemers die al voor de crisis in dienst waren.'

Slimme machines

De titel van Cowens nieuwste boek zegt alles: Average is Over. Bedrijven vervangen razendsnel personeel door slimme machines, ongekend productieve hardware, software en netwerken. Optimisten spreken van een nieuwe industriële revolutie waarin auto's zonder bestuurders perfect hun weg weten te vinden en robots zich ontfermen over alles wat ziek, zwak of der dagen zat is. Maar voordat dit digitale paradijs op aarde zal neerdalen, zitten we de komende twintig jaar in een pijnlijke periode van aanpassing, betoogt Cowen. De banen van de middengroepen verdwijnen in hoog tempo, en daarmee het veilige, geborgen bestaan waaraan ze gewend waren geraakt.

'We leefden in een wereld waarin je dacht spekkoper te zijn als je in Frankrijk of Nederland was geboren', zegt Cowen. 'Dat je dan automatisch een mooi leven zou krijgen. Dat is definitief voorbij.'

De middengroepen in Amerika en in Europa zijn de verliezers van wat Cowen omschrijft als een 'wereldwijde hypermeritocratie'. Meer mensen dan ooit kunnen door hard werken en scholing vooruitkomen. Niet alleen bollebozen uit India of Oost-Europa, maar ook Mexicanen of Filipijnen die met een baantje van 12 dollar een heel gezin onderhouden. Of de Marokkaan die hier in Fairfax een Jemenitisch specialiteitenrestaurant heeft geopend, waar Cowen tussen de linzensoep en het lamsvlees door zijn credo geeft: 'In de rijke landen is er een neerwaartse druk op de lonen. Dat kunnen we niet stoppen, we moeten het toejuichen. Want de winnaars winnen veel meer dan de verliezers verliezen.'

Er verdwijnen wel veel banen, maar brengen die slimme machines ook economische groei?

'In Europa absoluut niet. In de Verenigde Staten groeien we nu met 3,9 procent. Ik denk niet dat we op dit niveau zullen blijven, maar de groei zit er wel in. Ons politiek systeem is verziekt. Maar toch zijn onze problemen hanteerbaar. En we hebben geweldige buren, Canada en Mexico. Canada heeft grote natuurlijke hulpbronnen, maar we moeten ook blij zijn met Mexico. Dat doet het economisch niet slecht.'

Maar je bent in Mexico je leven niet zeker.

'Het grootste deel van Mexico is behoorlijk veilig. Yucatan heeft hetzelfde percentage moorden als Finland. Mexicanen hebben een geweldige arbeidsmoraal. Ze zijn vriendelijk en ze houden van Amerika. Ze zijn veel betere immigranten dan die van jullie in Europa. Ze leveren veel meer op dan ze kosten. Het percentage misdaden dat Mexicanen in de VS begaan, ligt beneden het gemiddelde. De meesten doen geen beroep op de sociale verzekering en ze revitaliseren slechte buurten. Ze roepen geen religieuze conflicten op. Dus we boffen met Mexico als buurland.'

De Amerikaanse industrie is ontmanteld. Jullie importeren meubels uit China en auto's uit Japan en Korea. Waar is het werk?

'In de creatieve sector zitten de goeie banen, in de dienstensector zijn de banen niet altijd even goed. Maar wanneer je als immigrant uit Mexico komt en je gaat werken in de dienstverlening, heb je een goed leven.

En als je een Amerikaan bent zonder diploma van de universiteit?

'Dan is het moeilijk. Maar je moet het in historisch perspectief zien. Het is niets nieuws. De drie decennia na de Tweede Wereldoorlog waren een uitzondering. Toen hadden de Verenigde Staten een dominante positie, de rest van de wereld moest opnieuw worden opgebouwd. Die tijd komt nooit meer terug.'

Hoe nu verder?

'Er zijn fantastische kansen, het probleem is alleen dat je echt slim moet zijn om ze te pakken. En dat is niet iedereen. Er is een fenomenale herverdeling van welvaart in de richting van mensen die een hoger IQ hebben, met name in China en India. De wereld als geheel is gelijker, het probleem zit in de ongelijkheid binnen de landen zelf. Met die groeiende ongelijkheid binnen elk land moeten we leren leven.'

Moet de overheid die niet tegengaan?

'Er is geen geld voor herverdeling. De schulden van de Amerikaanse en Europese overheden zijn veel te hoog. Om te kunnen concurreren, moet er juist minder aan sociale zekerheid worden uitgegeven. De mensen moeten de tering naar de nering zetten en genoegen nemen met minder. Dat kan ook: internet biedt bijna gratis informatie, cultuur en vermaak voor iedereen. In een wijk als Brooklyn en in een stad als Berlijn waar de huren laag zijn, leven duizenden bohemiens een even eenvoudig als rijk leven. Berlijn is the ultimate slacker city.'

Zijn de talloze sociale conflicten in India en China te beheersen?

'Ik denk van wel. China is aan het vergrijzen, net als veel andere landen, en dat zal het vreedzamer maken. Ouderen zijn nu eenmaal behoudend. En de meeste Chinezen steunen de regering en de communistische partij. Dat zal niet veranderen.'

Maar de groei neemt af.

'Zeker.'

En de vervuiling?

'Dat is het grootste probleem. Ik denk niet dat ze de milieuvervuiling gemakkelijk de baas zullen worden. India en China kampen met de grootste problemen die de mensheid ooit heeft gezien. En het wordt steeds erger. Maar zelf zien ze de emissie van CO2 als een luxeprobleem.'

Eigenlijk is Cowen alleen over Noord-Amerika gematigd optimistisch. Amerikanen zijn volgens hem in ieder geval een stuk beter gewapend tegen de nieuwe werkelijkheid dan die verwende Europeanen. Als het leven aan de Oostkust of in Californië te duur wordt, verhuizen ze gewoon naar Texas. Daar zijn de collectieve voorzieningen minder goed, maar de huizen wel betaalbaar. Wanneer ze hun baan verliezen, nemen ze alles aan wat ze kunnen krijgen. Europa vergelijkt hij met China en India rond 1850. Toen kon Azië niet meer concurreren met het Westen. Cowen: 'Nu zal Europa achteruitgaan op dezelfde manier. De economieën zullen krimpen. Niemand is daar klaar voor.'

India en China kunnen niet tippen aan de levensstandaard van Europa.

'Een hoog inkomen per hoofd van de bevolking is niet genoeg. Je hebt een grotere taart nodig om de schulden af te lossen en die heeft Europa niet. Het is het mooiste gebied van de wereld: om op vakantie te gaan, het beste eten, de beste cultuur, maar als de taart niet groeit, kan dat allemaal tot een wreed einde komen. Sinds 2007 is die taart gekrompen. Italië en Frankrijk zie ik het niet redden. De meeste landen in Oost-Europa doen het ook niet goed. Ze kunnen niet concurreren, hun beste arbeidskrachten verlaten het land en ze zijn niet echt vrij.'

Frankrijk en Italië behoren nog steeds tot de grootste economieën ter wereld.

'De belastingen in Frankrijk zijn veel te hoog. Probleem in Frankrijk is dat ze de lonen van te veel arbeiders proberen te beschermen. Zodat de jongeren en de ouderen uit de arbeidsmarkt worden gegooid. De Fransen denken nog steeds dat ze beter zijn dan de rest van de wereld. En in sommige opzichten is dat ook zo: hun cultuur, hun manier van leven. Langzaam maar zeker gaat hun productiviteit en daarmee hun concurrentiepositie achteruit. Ze ontkennen dat probleem gewoon. Italië? Dat komt nooit meer goed. Het is een onhoudbare toestand met hun krimpende economie. Italië gaat failliet.'

Zwitserland, Ierland, Groot-Brittannië, Duitsland, Nederland, België, Oostenrijk en de Scandinavische landen zullen het volgens Cowen nog wel redden. Die landen kunnen redelijk concurreren met de rest van de wereld, vooral omdat de verzorgingsstaten er in meer of mindere mate zijn gesaneerd en de lonen in bedwang zijn gehouden.

Dat geldt zeker voor Duitsland, volgens Cowen 'het grote succesverhaal' van Europa. 'Iedereen valt nu Duitsland aan, maar als Duitsland er niet was geweest, was die hele EU allang uit elkaar gevallen. Het is heel oneerlijk Duitsland verwijten te maken. Natuurlijk gaan ze niet voor alle anderen betalen. Door die tegengestelde belangen in de eurozone zie ik het nog niet snel komen van effectief Europees bestuur, eerder het tegendeel: verdere versplintering. Kijk naar Schotland, naar Catalonië.'

Als u bondskanselier Merkel was, zou u dan de euro verlaten?

'Inderdaad, als dat mogelijk zou zijn. Maar je kunt het niet aan je mensen verkopen. Het is alsof je tegen het Amerikaanse volk zegt: jullie hebben een nieuwe vlag nodig. Dat gaat niet gebeuren. Maar in de eurozone moeten ze wel de inflatie laten oplopen en een hoop van hun schulden saneren met behulp van monetaire maatregelen. Ik begrijp dat de Duitsers en de Nederlanders dat niet willen, want zij betalen dan de rekeningen van de zwakke landen in Zuid-Europa.'

Cowen constateert dat het populisme in veel Europese landen de toon zet. 'De mensen wenden zich tot foute politiek', waarschuwt hij.

Wat is dat, foute politiek?

'Dat is nationalistisch, anti-Europees en anti-immigratie. Het is misschien niet juist om het fascistisch te noemen, maar het komt er dichtbij. En het zal de Europese Unie kapotmaken. Le Pen als president van Frankrijk: dat zou een ramp zijn. De opkomst van de Britse UKIP is een zeer negatieve ontwikkeling.'

Populisten springen in het gat dat sociaal-democraten laten vallen.

'Zeker, maar ze bieden geen enkele oplossing voor de economische problemen. En wanneer je eenmaal op de populistische toer gaat, kom je er moeilijk weer vanaf. Ik kan wel begrijpen waarom mensen op hen stemmen.'

Omdat de gevestigde partijen niet leveren?

'Precies. Het doet pijn, het is een aanslag op de nationale trots om je te realiseren dat je model bankroet is. In een groot deel van Europa is het economische model voor eeuwig gebroken. Daar gaat het om de vraag: hoeveel zullen we krimpen?'