Hoe weet je of het écht een video is van grappende Russische militairen boven Oekraïne?

Liefst tien miljoen keer werden ze bekeken op videoplatform TikTok, de spectaculaire nachtelijke beelden van het Oekraïense luchtafweergeschut. Alleen: ze kloppen niet. De beelden zijn afkomstig uit een videogame:

Platformen als YouTube, TikTok en Twitter staan deze dagen vol met tot de verbeelding sprekende foto’s of video’s, die soms in een dag tijd een miljoenenpubliek weten te bereiken. Bij nadere bestudering blijken ze niet altijd te kloppen. Wat kunt u zelf doen?

1. Controleer de bron van het materiaal, en bekijk de reacties

Terwijl ze op 23 februari boven Oekraïne uit een vliegtuig springen, filmen Russische parachutisten elkaar en zichzelf. Leuk voor op TikTok. Ze leggen zo letterlijk de invasie vast, schreef een gebruiker onder de video, die op TikTok verspreid werd door het account @romanadler123 (de video is inmiddels verwijderd).

Zouden Russische paratroepen tijdens de aanval op Oekraïne hangend aan hun parachutes bezig zijn met TikTok? Nee, de video bleek oud, ontdekte de Amerikaanse factcheck-site Leadstories.com. Het was niet heel ingewikkeld dat te achterhalen. Een account onder dezelfde naam op Instagram plaatste de beelden al in augustus 2015.

Komt er een video of foto voorbij van iets spectaculairs? Dan is het raadzaam na te gaan welk account het materiaal verspreidt. Is die persoon ook actief op andere sociale media? Is de video daar te vinden? Heeft iemand in de reacties onder een post misschien al vraagtekens geplaatst over het materiaal? En, net zo belangrijk: ga als het lukt na wie de maker van een foto of video is.

2. Gebruik tools

Je ziet Russische straaljagers in formatie zo over Oekraïne vliegen op weg naar een luchtaanval, in een video die veel Twitteraars doorstuurden. Totdat je gaat zoeken of de video vaker voorkomt op internet. Dan blijken het beelden van een vliegshow in Moskou uit 2020, ontdekte de Indiase krant India Today.

Internet barst van de handige gereedschappen om snel iets meer te kunnen vertellen over materiaal, of die helpen om te verifiëren of iets echt is. Voor video is er bijvoorbeeld de (gratis) tool InVid, waarmee je kunt nagaan of een video al eerder is gepubliceerd. Via Google Image Search of Yandex kun je hetzelfde doen voor afbeeldingen. Zo ontdekte de factcheck-afdeling van de Spaanse nieuwszender Rtve dat een trein met tanks in witte camouflageverf niet onderweg was naar Oekraïne, zoals de begeleidende tweet vermeldde, maar dat de foto in 2019 gemaakt was in Belarus.

3. Zoek hulp van experts

Wie niet zelf de privédetective wil uithangen om de bron van een foto of video te achterhalen, kan natuurlijk ook zijn licht opsteken bij experts en betrouwbare media die gespecialiseerd zijn in dit klusje. Gelukkig zijn dat er steeds meer. In het Nederlandse taalgebied zijn Peter Burger (Universiteit Leiden), Rudy Bouma (Nieuwsuur) en ‘ArbiterOfTweets’ (journalist van het Belgische Knack) bekende namen. Zij publiceren iedere dag verse voorbeelden van filmpjes en foto’s die niet authentiek zijn of dat juist wél zijn, maar waarvan veel mensen zeggen dat dit niet het geval is. Marieke Kuypers (bijna 100.000 volgers op TikTok) geeft veel voorbeelden van video’s die veel worden bekeken, maar nep zijn.

Verder heeft het project Nieuwscheckers van de Universiteit Leiden een lijst samengesteld van betrouwbare Oekraïne-factchecks en andere bronnen waar iedereen ten rade kan gaan bij twijfel. Hierop staan onder andere het European Digital Media Observatory (waar Nieuwscheckers zelf ook bij is aangesloten), twee vanuit Oekraïne opererende factcheckorganisaties en een lange lijst met voorbeelden van de BBC. Verder heeft het burger-onderzoeksplatform Bellingcat een document met gedebunkte of juist geverifieerde informatie online staan, bijvoorbeeld van video’s en foto’s die ten onrechte op Oekraïense agressie bij de grenzen zou wijzen.

4. Blijf rustig (en achterdochtig)

Het ironische (en verwarrende): de verspreiders van desinformatie bedienen zich van hetzelfde jargon als bonafide factcheckers. Ook zij lijken aan factchecks te doen en strooien met hoax-stickers. Dikke rode letters ‘hoax’ (desinformatie) over een foto of video hoeven dus niets te betekenen; de beelden kunnen even goed gewoon kloppen. Neem de veel gebruikte foto van een bebloede vrouw bij een vernield flatgebouw. Veel twitteraars meldden dat deze foto nep zou zijn en zou dateren van een gasexplosie uit 2018. Onzin: de foto is wel degelijk authentiek. Hetzelfde gebeurde met de beelden van een Russische aanval op een flat in Chuhuiv. Het Duitse Bild werd door veel mensen betiteld als verspreider van desinformatie en oude beelden. Ten onrechte: ook deze beelden bleken authentiek.

Tot slot: druk niet te snel op de deel-knop. Internet blijft heus wel bestaan als u die beelden die u op Instagram, TikTok, Facebook of Twitter in uw timeline voorbij ziet komen niet binnen één minuut verder verspreidt. ‘Voel je hevige emoties of verbazing bij het lezen van een bericht of de sterke behoefte het te delen? Stop. Druk op pauze’, zo raadt Nieuwscheckers aan.