Hoe Poetin dit weekend kiezers naar de stembus trekt, terwijl er weinig te kiezen valt

De partij van president Poetin staat dit weekend voor een ogenschijnlijk onmogelijke opdracht: verkiezingen winnen met de laagste populariteitscijfers uit de partijgeschiedenis. Hoe kijken de Russen zelf aan tegen de verkiezingen? Correspondent Tom Vennink maakte een tocht langs de oevers van de Wolga.

De lijsttrekker van Poetins partij in de provinciestad Jaroslavl heeft weleens spannendere dingen meegemaakt dan parlementsverkiezingen. Zo stapte ze op 16 juni 1963 in een eenpersoonsraket, denderde door de dampkring en vloog drie dagen om de planeet aarde, moederziel alleen.

Tijdens een van haar 48 rondjes om de mensheid zei ze door de boordradio: ‘Ik voel me geweldig, de raket doet het goed... Door het raampje zie ik de aarde... De aarde is zo mooi!’

Nu hangt Valentina Teresjkova, de eerste vrouw in de ruimte in de geschiedenis van het heelal, op een verkiezingsposter in de berm van een zesbaansweg, net voorbij een ondergelopen bushalte. ‘Teresjkova: de trots van de Jaroslavlse aarde.’ Met een plaatje van een wandelende beer, het logo van Poetins partij Verenigd Rusland.

Welkom aan de oevers van de Wolga. Al eeuwen de slagader van Rusland en ook tijdens de driedaagse parlementsverkiezingen die vrijdag zijn begonnen en zondag eindigen. De rivier stroomt 3.500 kilometer van orthodox-christelijke grond naar de islamitische kust aan de Kaspische Zee, langs miljoenensteden met droomboulevards en dorpen zonder riolering. Het water wordt al eeuwen bezongen door de Russen, vormt de oudste handelsroute van het land en is de plek waar de nazi’s werden tegengehouden in de bloedigste slag uit de wereldgeschiedenis.

Dit weekend staat president Poetins partij voor een ogenschijnlijk onmogelijke opdracht: verkiezingen winnen met de laagste populariteitscijfers uit de partijgeschiedenis. Verenigd Rusland wordt verantwoordelijk gehouden voor jarenlange economische stagnatie. De beer uit het logo staat, na twee decennia aan de macht, bekend als het nationale corruptiesymbool. Maar aan de oevers van de Wolga hoeft dat een klinkende zege niet in de weg te staan.

De partij heeft zich gecamoufleerd als een verbond van volkshelden, blijkt in Jaroslavl. Verder stroomafwaarts, in de provincie Tatarstan, zijn alle oppositiekandidaten gediskwalificeerd en kunnen ze alleen nog invloed uitoefenen als waarnemer. En in de rivierdelta blijkt een deel van de bevolking best bereid om op Poetins partij te stemmen, zeker als dat betekent dat ze hun baan kunnen behouden.

In Jaroslavl – 600 duizend inwoners en bijna net zo veel uivormige kerkkoepeltjes – hangen posters met bekende gezichten langs de straten: de bekendste covid-arts van het land, een ijshockeykampioen met de bijnaam ‘de Russische tank’ en de eerste vrouw uit de ruimte dus.

Valentina Teresjkova werd 84 jaar geleden geboren in een gehucht buiten Jaroslavl en is sinds haar ruimtereis door het stadsbestuur verklaard tot superheld. Ze is samen met de eerste Romanov-tsaar in een standbeeld gebeiteld ter ere van het duizendjarig bestaan van Jaroslavl. En terwijl ze nog leeft, is er al een Valentina Teresjkovastraat ingehuldigd, met daaraan een school die elk jaar op excursie gaat naar het Valentina Teresjkova Planetarium.

‘Ze is een vrouw van goud, ik kan niet anders zeggen’, zegt Galina Ignatsjenko, adjunct-directeur van de school. Ze wijst naar een flatgebouw dat grenst aan een parkje met een muurschildering van Teresjkova in astronautenpak. ‘Daar heeft haar moeder nog gewoond.’

Verenigd Rusland is niet de eerste partij die Teresjkova’s heldenstatus uitbuit. Meteen na de ruimtereis zette de Communistische Partij haar in de Opperste Sovjet, het formele parlement van de Sovjet-Unie. Sindsdien is de eerste vrouw in de ruimte het parlement niet uit geweest. Ze zit er al 55 jaar en heeft zich, net als de meeste Russische parlementariërs, volledig toegewijd aan de machthebbers in het Kremlin, die ze volgens de grondwet zou moeten controleren.

De regel: verandert de staatsideologie, dan pas je je eigen gedachtengoed aan. In de Sovjet-Unie schreef Teresjkova aan jonge atheïsten-leninisten dat religie ‘het grote kwaad’ is. Onder Poetin zit ze in de commissie ter verdediging van christelijke waarden.

In Nikoelskoje, een leeglopend dorpje vlak bij Teresjkova’s geboortegehucht, staat naast een ruimtemuseum uit 1975 nu ook een kerk uit 2013, die gezamenlijk geopend is door de patriarch van de Russisch-orthodoxe kerk en de eerste vrouw in de ruimte. De kerk is doordeweeks gesloten bij gebrek aan bezoekers.

Twee vrouwen achter de balie van de Zeemeeuw, het kruideniertje naast de kerk, halen hun schouders op als ze wordt gevraagd wat Teresjkova in 55 jaar gedaan heeft voor de provincie Jaroslavl, behalve voor de kerk. Net als de mensen in de Teresjkovastraat kennen ze slechts één politiek wapenfeit: Teresjkova's aangenomen voorstel vorig jaar om de grondwet zo aan te passen dat Vladimir Poetin de termijnlimiet omzeilt en tot het einde van zijn leven president kan blijven.

‘Vroeger stond ze achter het volk, maar tegenwoordig doet ze alles voor Poetin, Poetin, Poetin’, zucht Tatiana Valerevna, die in verkiezingstijd naast een Teresjkova-billboard woont. Als gepensioneerde kreeg ze in de aanloop naar de verkiezingen een extraatje van 10 duizend roebel (115 euro) dat Verenigd Rusland uitdeelt aan bevolkingsgroepen die geacht worden op de partij te stemmen, zoals ambtenaren, militairen en gepensioneerden. Maar Tatiana Valerevna verkoopt haar stembiljet niet, zegt ze fel. ‘Die schurken in het parlement hebben al genoeg geld van me gestolen.’

Om te winnen voert Verenigd Rusland een campagne die geavanceerder is dan posters en financiële extraatjes. Op het partijkantoor om de hoek van de Teresjkovastraat trekken medewerkers de deur dicht als journalisten van de Volkskrant naar de lokale campagneplannen informeren. Tijdens het vervolg van de reis langs de Wolga zullen agenten van de Russische veiligheidsdiensten zich soms opzichtig aansluiten.

Kazan

Op een zaterdagmiddag in Kazan verzamelen zeven mensen zich in een rommelig kantoortje op de vijfde verdieping van een flatgebouw met uitzicht op de Wolga, die in de hoofdstad van de provincie Tatarstan kilometers breed is geworden. Azat Gabdoelvalejev, de oudste van de groep, gaat tegenover de zes anderen zitten en zegt: ‘Wat is volgens jullie het grootste probleem van verkiezingen?’

‘Dat we ze niet hebben’, antwoordt een twintiger.

De rest grinnikt.

‘Het grootste probleem van verkiezingen is stemfraude’, vervolgt Gabdoelvalejev. ‘Ik hou me daar al heel lang mee bezig en geloof me: stemfraude is geen sprookje. Stemfraude bestaat, is massaal en domineert de volledige verkiezing. Ook hier in Tatarstan.’

Artjom Bajdin, een 23-jarige elektromonteur, luistert met pen en papier in de aanslag. Hij is naar het kantoortje gekomen om te leren hoe hij voor het eerst van zijn leven aan verkiezingen kan meedoen als waarnemer. Thuis heeft hij zich voorbereid door handleidingen voor waarnemers te bestuderen.

Om het wat minder spannend te maken, heeft hij zich samen met een vriend opgegeven. Ze leerden elkaar afgelopen winter kennen in een detentiecentrum, waar ze 15 dagen opgesloten zaten wegens deelname aan een demonstratie voor de vrijlating van oppositieleider Aleksej Navalny. De neergeslagen protesten hebben hem een hele vriendengroep opgeleverd.

‘Iedereen in de groep weet dat er stemfraude bestaat. Als waarnemer heb je een kans om stemfraude te voorkomen, dus hebben we besloten dat we waarnemer moeten worden.’

Andere kansen om invloed uit te oefenen op de verkiezingen bestaan er niet voor oppositieaanhangers langs de Wolga. Meedoen als kandidaat heeft geen zin, ondervond Goelnaz Ravilova, een 22-jarige student die ook al verscheidene keren in de cel zat. Ze gaf zich op als kandidaat voor de liberale Jabloko-partij, maar kreeg meteen het Openbaar Ministerie achter zich aan. Die haalde een oud Facebook-bericht van Ravilova tevoorschijn waarin ze opriep tot vrijlating van politieke gevangenen. Daarmee is voor het OM bewezen dat Ravilova gecollaboreerd heeft met een extremistische organisatie: Navalny’s verboden oppositiebeweging. Dat betekent drie tot vijf jaar uitsluiting van verkiezingsdeelname, aldus een wet die Poetin deze zomer ondertekende.

‘De manieren van de autoriteiten om mij te pakken worden steeds absurdistischer’, zegt Ravilova. Met een grijns citeert ze uit de aanklacht van het OM tegen haar: ‘Een van de belangrijkste ideologieën van een extremistische organisatie is het uitdragen van de mening dat het nodig is om de regering van het land te vervangen.’

Lachend: ‘Ze zijn vergeten dat vervanging van de macht onderdeel is van een democratie.’ En dan serieus: ‘De druk maakt mij alleen maar sterker. Mijn generatie wil verandering.’

Maar dit weekend staat ze buitenspel. Net als de rest van de oppositie in Kazan: Ravilova’s twee medekandidaten van Jabloko zijn ook geregistreerd als collaborateurs.

Door de zuiveringen van kandidatenlijsten doen er dit weekend in Rusland alleen maar kandidaten mee die het in grote lijnen eens zijn met Poetins beleid. Slechts in een paar van de tienduizenden stemlokalen wordt een kandidaat met kritiek getolereerd.

De hoop van oppositieaanhangers is dat bewijs van massale stemfraude de bevolking mobiliseert tegen de regering. Zoals in buurland Belarus gebeurde. Maar bewijzen verzamelen vereist lef, zo is duidelijk tijdens de waarnemerstraining op vijfhoog.

‘De kiescommissies zijn op papier onafhankelijk’, aldus de instructeur. ‘Maar dat is in de praktijk anders. Neem stembureau 59, een bureau met een typische commissie. De voorzitter is een schooldirecteur, de vicevoorzitter heeft dezelfde achternaam en is waarschijnlijk getrouwd met de schooldirecteur, de secretaris is de adjunct van de school, en de meeste andere commissieleden zijn leraren op dezelfde school. Als de directeur niet luistert naar de eisen van de autoriteiten, is hij binnenkort geen directeur meer. Jullie begrijpen het probleem…’

Maar Artjom Bajdin is vastberaden om drie dagen lang, van 8 tot 20 uur, stemfraude te voorkomen. ‘Als er iets gebeurt dat niet deugt, dan zal ik de commissievoorzitter daarop wijzen en het proberen te filmen. Meer kan ik niet doen.’

Astrachan

Boem, boem, boem. Boven de boulevard van Astrachan knallen de sierpijlen uit elkaar. In de kleurengloed drukken mensen zich dicht tegen hun geliefde aan. Vaders hebben hun kind op de schouders getild. Joelende vriendinnengroepjes dansen met het vuurwerk op de achtergrond voor de lenzen van hun smartphones.

In de delta van de Wolga is het nog zomer en een zacht briesje van de Kaspische Zee glijdt over de inwoners van Astrachan. Die zijn naar de boulevard gekomen voor het jaarlijkse stadsfeest dat door de gemeente wordt georganiseerd.

Viktor Andrejev uit de Oeral wandelt met zijn vrouw tussen de feestgangers, waar ze hun jongere zelf in herkennen. 25 jaar geleden stapten ze hier samen op een cruiseschip voor een romantische boottocht over de Wolga, nu zijn ze terug om de reis te herhalen. Andrejev wil niets liever dan over zijn leven vertellen. Vooral over zijn werk bij Oeralmasj, de beroemde machinefabriek die de T34-tank produceerde waar de oorlog mee werd gewonnen. Alleen politiek slaat hij liever over. ‘Niet dat ik bang ben, hoor. Ik ben toch al gepensioneerd. Maar u begrijpt me wel, toch?’ En dan gaat hij vurig verder over de wapensystemen die hij bij Oeralmasj allemaal heeft zien voorbijkomen.

Ook geoloog Vasili Stepanovitsj is in opperste stemming. Hij heeft vakantie genomen om iedere dag op de boulevard van Astrachan te vissen. ’s Ochtends vroeg naar de boulevard en ’s avonds pas weer naar huis – mooier kan het voor hem niet. Hij ving hier al eens een snoek van een meter.

Voor de verkiezingen wijkt hij wel even af van zijn dagelijks route, zegt hij. ‘De baas heeft gezegd dat we moeten stemmen, dus dan doen we dat.’ Op de linkermouw van zijn katoenen jas zit het zwart-gele embleem van het ministerie van Geologie van de Sovjet-Unie, nu werkt hij voor een overheidsinstituut. ‘Het is net als met dat coronavaccin. Toen de baas zei dat ik het moest nemen, heb ik het genomen.’

Niemand in Astrachan zit te wachten op problemen. Rondom de kantoren van Lukoil en Gazprom, twee Kremlin-gezinde energiebedrijven die behoren tot de belangrijkste werkgevers van de stad, hangen posters van kandidaten van Verenigd Rusland. De opdracht voor de werknemers is duidelijk.

In Ruslands enorme overheidsapparaat en staatsbedrijven is het gebruikelijk dat werknemers onder druk gezet worden om te stemmen. Sommige werkgevers eisen dat werknemers een foto maken van hun ingevulde stembiljet. In zeven provincies waar via internet gestemd kan worden, blijft volgens waarnemers al helemaal niets over van het stemgeheim.

Op de laatste oevers van de Wolga herinnert een gerestaureerd monument aan de koers van het land. Er liggen verse rozen voor het goudkleurige beeld van een man die een kind in zijn armen draagt. Feliks Dzerzjinski was, naast oprichter van de geheime diensten van de Sovjet-Unie en concentratiekampen voor politieke gevangenen, ook voorzitter van de commissie voor de verbetering van kinderlevens. Onder oud-FSB-directeur Poetin is Dzerzjinski terug en wordt Stalin weer op zijn sokkel gezet.

Toch zijn er aan het uiteinde van de Wolga ook mensen die uitkijken naar dit weekend. Met de verkiezing staat er tenminste weer iets te gebeuren in Sergiëvka, een vissersdorp dat langzaam instort sinds er door overbevissing nauwelijks nog beloega te vangen valt, met zijn zwarte kaviaar. In het schooltje wordt niet alleen gestemd. Al sinds de Sovjet-Unie betekent stemmen ook muziek, kraampjes en verlotingen.

‘Ik zal eens kijken welke kandidaat er het hardst tegen die zittende lui is’, zegt kiesgerechtigde Timoer, die tussen de ingestorte huizen van zijn buren wat verstrikte snoeken uit een net peutert. Eindelijk zullen ze in Moskou weer van hem horen.