Hoe overleef je een gijzeling?

Sjaak Rijke herbouwde elke dag in zijn hoofd zijn huis, steen voor steen, detail voor detail. Hij maakte een maquette in het zand, met dingen die hij in de woestijn vond, om zich te concentreren op wat hem dierbaar was.

Een slimme strategie, volgens Ellen Giebels, hoogleraar conflict, risico en veiligheidspsychologie aan de Universiteit Twente. Je geest is immers de enige plek waar je de macht kunt behouden, als ontvoerde. 'Het helpt ook om geestelijk fit te blijven en vermoedelijk is zijn huis voor hem persoonlijk een belangrijke plek die ergens voor staat. In zo'n situatie moet je iets hebben dat je op de been houdt.'

Zo verzamelde de Britse Judith Tebutt (in 2011 zes maanden in Somalië ontvoerd) vingerafdrukken van haar bewakers, hield een minutieus dagboek bij en liep uren lang rondjes in haar kamer. De Amerikaanse journalist Terry Anderson (eind jaren tachtig bijna zeven jaar in Libanon ontvoerd) voerde gesprekken met de ratten in zijn cel en dacht aan zijn dochter die geboren werd na zijn ontvoering.

De voorbeelden zijn talloos: brieven schrijven aan dierbaren, imaginaire schaakspellen spelen, opdrukken of het menu samenstellen van de eerste maaltijd die je in vrijheid zult genieten.

Beginfase

Iedereen reageert op zijn eigen manier, zegt Giebels, en het een is niet per se beter dan het ander. 'Veel hangt af van de leeftijd en levensfase, hoe tevreden iemand terugkijkt op zijn leven.' Niet verrassend ziet Giebels dat mensen die beter in hun vel zitten, ook beter gewapend zijn tegen een langdurige vrijheidsberoving. Maar dan nog houdt eenderde er een blijvend trauma aan over.

Giebels deed onderzoek naar slachtoffers van gijzelingen en ontvoeringen. In de beginfase speelt de 'waarom ik'- vraag een grote rol. Zelfs bij militairen of medewerkers van internationale hulporganisaties, die in zekere zin 'rekening houden met' de mogelijkheid van een ontvoering.

Na een eerste fase van acute paniek gaan mensen vaak vrij snel daarna de balans van hun leven opmaken. 'Of ze wel het werk doen dat ze willen doen en gelukkig zijn in hun relatie. Het kan zomaar ophouden, je wilt geen spijt van je keuzes hebben.'

Besef

Daarna volgt een fase waarin het slachtoffer begint te beseffen in welke situatie hij zich bevindt en wat de consequenties daarvan zijn. Mensen realiseren zich dat ze geen controle over hun leven meer hebben en dat de mogelijkheid bestaat dat ze dood zullen gaan. Hier vond Giebels de grootste individuele verschillen. 'Sommige mensen zijn heel bewust bezig met hun mogelijke naderende einde, die maken bijvoorbeeld een testament, schikken zich in zekere zin in hun lot. Voor anderen is het te moeilijk. De gedachte komt op, maar wordt weer weggedrukt. Ze willen er juist zo min mogelijk mee bezig zijn dat het ook fout kan gaan. Wat hen op de been houdt, is een focus op de toekomst; op wat ze gaan doen als ze weer vrij zijn. Opvallend is dat lekker eten een van de grote thema's is.'

Machteloosheid, onzekerheid, angst, agressie, wanhoop, verveling - ze passeren allemaal de revue. Meestal meermaals en in verschillende volgordes. 'Je zit natuurlijk in een enorm isolement en bent van de ene op de andere dag je dagindeling en regie kwijt. Een rode draad in interviews met slachtoffers is het gevoel alleen op de wereld te zijn. Zelfs als er wel een lijntje naar de buitenwereld is zoals een radio, hebben ontvoerden vaak het gevoel dat het leven aan hen voorbij gaat.'

Omdat de bewegingsruimte en intermenselijk contact vaak beperkt is, leven mensen veel in hun hoofd. 'Uit interviews met slachtoffers blijkt dat mensen zich dingen gaan herinneren of herbeleven die ze hebben gelezen, gedaan of geleerd. Dat gebeurt zeer levendig en tot in detail. Dit is de fase waarin mensen er over het algemeen psychisch het slechtst aan toe zijn.'

Nieuwe routine

Als reactie daarop gaan mensen proberen om binnen de beperkingen van de gegeven situatie een nieuwe routine te ontwikkelen. Voor een gevoel van controle, hoe klein ook. Giebels: 'Ze gaan koken, schaken of doen elke ochtend een vaste reeks lichamelijke oefeningen.'

Zo hield de Nederlandse journaliste Judith Spiegel, die samen met haar vriend in Jemen werd ontvoerd in 2011, haar yogaroutine vol tijdens haar zes maanden durende gevangenschap. Flessen met zand dienden als gewichten voor oefeningen en het tweetal kreeg een tv van hun bewaker - waarna ze dagelijks soms wel zeven uur tv keken. Nieuws of MTV. En dan discussiëren over de onderwerpen om de geest scherp te houden. Ook speelden ze kaartspelletjes.

Het bekendste verhaal is dat van Arjan Erkel, die als medewerker van Artsen Zonder Grenzen in Dagestan bijna twee jaar werd ontvoerd. Hij beschrijft in interviews vaak zijn gesprekken met zijn gijzelnemers (mannen met bivakmuts die hij slechts aan hun stem herkende) over vrouwen, politiek of auto's. Het regelen van een nieuwe tandpasta was een taak die hem dagen zoet hield. Ook zong hij. Oerend Hard van Normaal, naar het schijnt.

Het valt Giebels op dat mensen zich over het algemeen aardig weten te redden, nadat de eerste fase van angst en onzekerheid is weggeëbd. Fysiek fit blijven is zoiets wat bijna iedereen probeert. Slim, zegt Giebels: dat maakt ook mentaal weerbaarder.

Contact

Giebels ziet ook dat mensen vaak contact zoeken met medegevangenen of bewakers. 'Als mens hebben we behoefte aan een minimale hoeveelheid interpersoonlijke relaties.' Desnoods met de 'vijand'. 'Vaak gaat praten via handen en voeten. Na verloop van tijd leren mensen de taal ook.' Het kan zelfs een tactiek zijn om je gijzelnemer het gevoel te geven dat je ook maar een mens van vlees en bloed bent. 'Praten over je kinderen bijvoorbeeld. Mensen voelen vaak intuïtief aan dat dit kan helpen om een band te scheppen.'

Maar wat misschien nog wel het belangrijkste is: vergeet niet wie je bent. 'We zijn wie we zijn door onze context - vrienden, familie, werk. Al die zaken vallen weg bij een ontvoering. Mensen hebben soms het idee dat ze zelf daarom bijna weg zijn.'

Haar advies aan Rijke nu zou zijn om zichzelf de tijd en rust te gunnen om aan te sterken. En niet in een gevoel van euforie uitgebreid met de pers te gaan praten. 'Te vaak heb ik gehoord dat mensen daar spijt van kregen.'

undefined