Hoe orkestleden van het Concertgebouw denken over het gedwongen vertrek van chef-dirigent Daniele Gatti

Hoe denken orkestleden over het gedwongen vertrek van chef-dirigent Daniele Gatti bij het KCO? Voor het eerst spreken vijf musici zich uit. Anoniem, want àlles ligt gevoelig.

Het is begin november 2018 en Daniele Gatti opent zijn inbox. Hij heeft mail: hij leest een gefotografeerde brief die is ondertekend door 26 musici van het Koninklijk Concertgebouworkest. Ze sturen een blijk van empathie naar de dirigent die, zo menen zij, wellicht ten onrechte uit hun leven is weggerukt.

Niet iedereen is blij met de actie. ‘Ongelooflijk dom’, zegt een collega begin februari 2019, aan de vooravond van een Amerikaanse tournee. Vrijdagavond 15 februari speelt het orkest in Carnegie Hall, New York. ‘Als je zo’n brief stuurt, creëer je twee kampen, ook al bedoel je het goed. We moeten eenheid uitstralen.’

Op 2 augustus vorig jaar maakte de leiding van het Concertgebouworkest bekend afscheid te nemen van Gatti, die pas twee jaar chef was; zijn contract was net verlengd. Na een publicatie in de Washington Post, waarin de Italiaan werd beschuldigd van misdragingen in 1996 en 2000, had ‘een aantal vrouwelijke collega’s’ melding gemaakt van ongepast gedrag.

Fluitend naar werk, of een ‘nachtmerrie’

Gatti zei meteen zich van geen kwaad bewust te zijn, maar gaf sindsdien geen interview. De algemeen directeur van het orkest, Jan Raes, stond enkele media te woord op voorwaarde dat het niet alleen over de affaire zou gaan. Maar de musici bleven steeds buiten beeld. Voor het eerst spreken vijf orkestleden uit verschillende geledingen zich uit. Allen staan voor een grotere groep binnen de organisatie. Hoe is het met het orkest volgens het orkest zélf?

Sommige leden fietsen fluitend naar hun werk, ondanks of juist door het ontslag. Anderen zeggen ‘in een nachtmerrie’ te leven.

Wat opvalt, is dat een aantal musici (geslacht lijkt hierin geen rol te spelen) niet gelooft dat de vermeende misdragingen zwaar genoeg waren voor de beëindiging van het contract: er zou nauwelijks tijd zijn genomen voor serieus onderzoek – tussen het moment dat het orkest een mail kreeg waarin de leden werd gemeld dat zij bij klachten naar een vertrouwenspersoon konden en het ontslag van de dirigent, zat nog geen week. De directie voert aan dat uiteindelijk een ‘vertrouwensbreuk’ in de gesprekken met Gatti tot de beslissing leidde.

Maar de boosheid van een groep musici richt zich ook op de manier waarop de directie crisismanagement bedrijft. Sommigen zeggen zich geïntimideerd te voelen. En dat ze zich paradoxaal genoeg onveiliger voelen na een maatregel die de veiligheid binnen het orkest had moeten bevorderen.

Angstig

Met de vijf leden, die de krant afzonderlijk sprak, is afgesproken dat zij onherkenbaar in het stuk voorkomen. In Het Parool kreeg directeur Jan Raes vorige maand de vraag of er sprake was van een spreekverbod. Raes’ antwoord: ‘Totaal niet.’ Maar op benaderingen van de krant wordt door orkestleden vaak angstig gereageerd. Ze zijn bang hun droombaan op het spel te zetten: het Concertgebouworkest is een van ’s werelds beroemdste orkesten. In 2008 werd het door het toonaangevende Britse muziekblad Gramophone zelfs uitgeroepen tot het beste ter wereld.

Musicus A, die tot de groep behoort die vraagtekens zet bij de beslissing Gatti weg te sturen: ‘Raes zegt het elke keer: ik wil u er even aan herinneren, we spreken niet met de pers.’ Ook op het intranet van het orkest staat het: ‘Contacten met de media lopen altijd via de afdeling pr.’

A vindt het ontslag barbaars en wil rechtvaardigheid. Al helemaal sinds de laatste personeelsbijeenkomst, op 30 januari, waarop bestuursvoorzitter Wiet Pot een toelichting gaf op de gevolgde procedure. Pot – voormalig Goldman Sachs-bankier, ex-ceo van beursbedrijf IMC en met een geschat vermogen van 950 miljoen euro de nummer 27 in de Quote 500 – was samen met Raes in Siena, Italië om het finale gesprek met Gatti te voeren dat zou leiden tot het ontslag.

‘Tijdsdruk’

Als het over moest, hoorde A Pot zeggen, ‘zouden we denk ik geneigd zijn om een onafhankelijk onderzoek door een externe partij te laten doen’. Pot verklaarde ook dat er ‘tijdsdruk’ was en dat hij en Raes de precieze aantijgingen slechts op hoofdlijnen kenden. Alleen een vertrouwenspersoon was overal van op de hoogte.

Sindsdien vragen orkestleden zich af waar zij Gatti in Siena dan mee hebben kunnen confronteren. Vage verhalen? ‘Laat de leiding toegeven’, zegt A, ‘dat men zich heeft laten meeslepen door #MeToo-hysterie. Er is een topdirigent ontslagen op basis van niet onderzochte feiten die bijna niemand kent.’

Over de aard en omvang van de beschuldigingen is aan de musici officieel dus niets verteld. Maar afgaande op de verhalen in de wandelgangen, twijfelen veel orkestleden aan de ernst. Raes heeft verklaard dat hij er alles aan heeft gedaan om Gatti binnenboord te houden. Maar, redeneren de sceptici, als de dirigent werkelijk iets afschuwelijks had gedaan, dan zeg je zoiets toch niet?

‘Hoeveelheid beschuldigingen doet er niet toe’

De directie sprak ook van ‘een patroon’ in Gatti’s gedragingen. De Italiaan zou ‘zijn handen niet thuis kunnen houden’, hoorde musicus E (die de brief ‘ongelooflijk dom’ vond – we ordenen de bronnen van kritisch naar begripvol ten aanzien van de directie). ‘Ik heb nooit iets gemerkt’, zegt E. ‘Ik hoorde alleen een keer een gerucht dat een vrouw naar Gatti’s kamer moest komen om iets te bespreken. En dan hoorde je: ja, hij had wel iets geprobeerd ja. Oké, grappig, dacht ik, dat hoor je over meer dirigenten, dat is gewoon normaal in dit wereldje.’

Maar het zou niet normaal moeten zijn dat geaccepteerde dirigentenfolklore uitmondt in ongewenst gedrag. E: ‘De hoeveelheid van de beschuldigingen vind ik er niet eens meer toe doen. Al heeft hij maar één iemand lastiggevallen, dan is dat toch al genoeg reden om niet met iemand te werken?’

Musicus E vindt het goed dat de directie (volgens Raes ‘op verzoek van de vrouwen’) niets prijsgeeft over de beschuldigingen. ‘Als je iemand een kruimel geeft, weet hij: er was ooit een brood, ik wil ook weten waar dat brood vandaan komt. Iedere vraag leidt tot meer vragen.’ Ook voor het spreekverbod is er begrip. ‘Als iedereen zijn eigen verhaal gaat vertellen, krijg je een enorme idiote massa. Gele hesjes, de Concertgebouw-editie.’

Extreme reacties

Kampen, voor of tegen een dirigent, heb je in vrijwel ieder orkest. Maar Gatti’s dirigeerstijl en persoonlijkheid lokten al kort na zijn aanstelling extreme reacties uit. Bij zijn benoeming in 2016 zei hij over zijn muzikale aanpak tegen de Volkskrant: ‘Ik splijt, en daar ben ik trots op.’ Hoewel zijn contract net was verlengd, was er begin vorige zomer een felle minderheid die vond dat de dirigent te autoritair was en de musici te weinig vrijheid gunde.

E: ‘Er waren collega’s die probeerden vrij te krijgen in de weken dat Gatti voor het orkest stond. Maar dat er complotdenkers opstaan die zeggen dat het artikel in de Washington Post is aangewend om hem weg te krijgen, vind ik absurd. Hij is weg vanwege een morele kwestie, geen artistieke.’

Een morele kwestie, maar wel met grote artistieke gevolgen – en daarom had het hele orkest bij de beslissing betrokken moeten worden, vindt musicus B. ‘De mail die wij van de directie kregen na dat krantenartikel, vond ik heel suggestief. Er stond niet: wij staan achter onze chef tot alles goed is onderzocht, maar: hier is het nummer van de vertrouwenspersoon. Dat klonk voor mij meer als een uitnodiging. Ik wist niet eens dat we een vertrouwenspersoon hadden.’

Kritische vragen weggewuifd

Hoe ziet B de sfeer? ‘Er zijn mensen die zeggen: ik wil hier niks mee te maken hebben, ik doe gewoon mijn werk. Er zijn er ook bij die vinden dat het geweldig goed is afgehandeld. Naast die mensen ga ik maar niet meer zitten, anders krijg ik ruzie. Want uiteindelijk komen gesprekken altijd op Gatti uit, al is het maar door de programma’s die we dit seizoen spelen. Die zijn op zijn specialiteiten afgestemd.

‘Er is een aantal bijeenkomsten geweest om over de kwestie te praten. Kritische vragen werden steeds weggewuifd. Ik ben ongelukkig over de gang van zaken en als je ongelukkig bent, speel je niet lekker. Mijn motivatie is heel erg slecht. Ik heb ook geen zin in om nu te denken aan de zoektocht naar een nieuwe chef. We zitten in een rouwproces, dan kun je niet ineens gaan daten.’

Drie van de vijf geïnterviewden zegt dat het orkest ondanks de affaire nog net zo mooi speelt. Wel vindt iedereen dat de concerten wisselvalliger zijn doordat er snel nieuwe gastdirigenten moesten worden ingevlogen. E: ‘Maar we hebben hierdoor wel vaak met Bernard Haitink kunnen werken. Die concerten waren allemaal waanzinnig.’

A: ‘Wij hebben een zwaar vak en werken heel hard. Je moet altijd als topsporter naar je werk gaan. En dan komt daar nog de stress van de concerten bij. Om dat steeds op te moeten brengen, moet je niet met dat onderliggende gevoel zitten van: waar zijn we mee bezig en waar gaat dit naartoe?’

Wantrouwen

Als de gesprekken iets duidelijk maken, dan is het hoe verschillend de musici met het drama omgaan. Waar twee van de vijf spreken van een angstcultuur, vinden de anderen dat onzin. Maar vraag je door, dan krijg je toch het idee dat er iets niet goed zit.

Neem orkestlid C, die zich tot het midden rekent (‘ik laat mijn musiceergeluk niet afhangen van een chef-dirigent’). Die zegt: ‘Mij zijn wel gevallen bekend dat men bij de directie geroepen werd vanwege de inhoud van een bepaald whatsappje of een Facebookpost. Dat vind ik zorgelijk. Aan de andere kant: ik denk dat er bijna bij elk orkest een soort wantrouwen is naar de directie. Dat is zo’n andere wereld.’

Intussen spendeert directeur Raes veel tijd aan nazorg. Op tournee in november door de Baltische staten, Polen en Scandinavië viel het orkestleden op dat hij meer dan anders probeerde te mengen met de musici. A: ‘Als hij kritische orkestleden die hij anders zelden spreekt ineens vier keer per dag in het openbaar een hand komt geven, is dat raar. Het is een heel agressieve manier om iedereen het gevoel te geven dat híj on top is.’

Er spelen 118 mensen in het orkest, onder wie 46 vrouwen. En vanuit een andere sectie zou je de zaak zomaar anders kunnen zien. ‘Ik moet zeggen dat ik de sfeer beter vind dan onder twee jaar Gatti’, zegt musicus D. ‘We kunnen nu de vraag stellen: wie zijn wij, wat willen we zijn, hoe willen we klinken. Omdat we geen chef hebben, kan daar kan nu in de breedst mogelijke zin over worden gefilosofeerd.

‘Ik weet wel dat er een groep is die volhardt in haar boosheid op de directie. Soms snap ik niet helemaal wat daar het doel van is. Die beslissing draai je toch niet meer terug. Ik wilde eerst ook alles weten, maar wat schiet je ermee op?’

De vraag is hoe goed iedereen van elkaar weet waar hij staat. Toen de brief aan Gatti werd opgesteld, waren er wel musici die hadden willen ondertekenen, maar niet durfden – ze hielden zich stil. De directie kreeg er snel lucht van. Een musicus neemt het woord ‘klikcultuur’ in de mond.

Gatti reageerde overigens positief op de brief. B: ‘Hij was superblij. Hij wou graag terug.’