Hoe onderlinge berichten van politieke jongeren steeds extremer van toon en inhoud worden – en wat daarvan de gevolgen zijn

In de onder-onssfeer van appgroepen bieden leden van jongerenpartijen tegen elkaar op met extreme berichten. Die lekken nogal eens uit - met vergaande consequenties, zoals blijkt uit dit verhaal van augustus vorig jaar.

Voordat hij een plaatje deelde van Thierry Baudet die bungelt aan een galg, haalde Hugo Westerlaken slechts de krant met zijn inzet voor lijn 195, de bus die het Utrechtse dorpje Benschop met de grote stad verbindt. Sinds de komst van een nieuwe dienstregeling moeten de Benschoppers overstappen. Een half uur wachten is geen uitzondering, mopperde het 22-jarige CDA-raadslid in de Gelderlander.

Tegenwoordig zijn Westerlakens zorgen van een ander niveau. In mei kwam naar buiten dat hij beledigende, zelfs extreme afbeeldingen had geplaatst in een WhatsApp-groep. Zich onbespied wanend door de buitenwereld deelde Westerlaken niet alleen de opgehangen FvD-leider Baudet, maar ook Geert Wilders in nazi-uniform, en een swastika met de uitroep ‘aufkankeren’.

Een (sociale)mediastorm brak los. ‘Te ziek voor woorden’, noemde PVV-leider Wilders de afbeeldingen of ‘memes’, geplaatst in een appgroep die oorspronkelijk bedoeld was voor congresgangers van de jongerenvereniging van de VVD. Via een op WhatsApp verspreide uitnodigingslink kregen ook niet-leden als Westerlaken toegang tot de groep.

Toen duidelijk werd dat een CDA-raadslid verantwoordelijk was voor de schokkende plaatjes, was het lot van Hugo Westerlaken bezegeld. Na een belletje vanuit het landelijk partijbureau legde hij nog dezelfde dag zijn functie neer.

Dat viel hem zwaar. Zijn droom kwam uit toen hij in 2018 namens het CDA werd verkozen in Lopik, de gemeente waartoe Benschop behoort, schreef hij op LinkedIn. ‘In de afgelopen tijd ben ik echter zo stom geweest een aantal domme berichten te posten via WhatsApp.’

Hij maakte ‘oprechte excuses’ aan de mensen die hij had gekwetst. ‘De Tweede Wereldoorlog was een verschrikkelijke tijd’, niet iets om over te grappen. ‘Ik heb dit nooit gewild en ben te ver gegaan.’ Aan die verklaring heeft hij niets toe te voegen, laat hij drie weken later met trillende stem weten.

‘Alsof hij een moord begaan heeft’

‘Wij zeiden weleens gekscherend dat hij eerst politiek binnenkreeg en pas daarna voeding.’ Adrie Strien, fractievoorzitter voor het CDA in Lopik, wil wel iets vertellen over Westerlaken en die tumultueuze dag in mei.

De jonge Westerlaken ‘was nog aan het warmdraaien’ in de raad, maar zag een fraaie politieke carrière tegemoet. Moeder Renate Westerlaken-Loos was negen jaar lang burgemeester van Lopik en kort waarnemend partijvoorzitter van het CDA. Vader Chris Westerlaken is Statenlid voor de partij in Utrecht.

Voor hun zoon zijn zulke functies uit het zicht geraakt. ‘Carrière Westerlaken is wel voorbij’, was de kop van een stuk in het AD, opgetekend uit de mond van een dorpsgenoot.

De media-aandacht was ‘overweldigend’, zegt Strien. ‘Dat was al zo voor mij, laat staan voor hem.’ Wat Westerlaken deed, was ‘niet goed’. ‘Daar neem ik afstand van. Maar: het had ook een tandje minder gekund. Ik praat niet goed wat hij heeft gedaan, maar ik vond wel dat hij op een dusdanige manier behandeld werd… Alsof hij een moord begaan heeft.’

‘Het is een jonge gast’, gaat Strien verder. ‘Kijk, ik ben 56 jaar en heb in mijn jeugd ook domme dingen gedaan. Maar toen waren er nog geen sociale media. Stel je voor dat hij zometeen ergens gaat solliciteren en het bedrijf gaat googlen. Dit is het eerste wat oppopt.’

Rik Dekker is de 29-jarige fractievoorzitter van de PvdA van Lopik. Hij heeft Westerlaken nog nooit op een extreme gedachte kunnen betrappen, zegt hij. Veel politiek geïnteresseerde jongeren zijn er in de kleine gemeente niet. Waren hij en Westerlaken in de raadszaal elkaars opponenten, erbuiten groeide een hechte vriendschap.

‘Ik ken hem als een goeie jongen, die echt wat wilde, en wil, met de wereld’, zegt Dekker. Natuurlijk was het ‘ongelofelijk dom’ wat zijn vriend deed. ‘Maar ik kan wel verklaren waar dit vandaan komt. Daarvoor moet je de dynamiek in zulke appgroepen kennen.’

‘Wachten ons duistere jaren’

Strien en Dekker raken aan een gevoelige discussie over grensoverschrijdende online-uitingen door (politieke) jongeren. Door de opkomst van sociale media, in het bijzonder berichtendiensten als WhatsApp, blijven gesprekken opgeslagen die eerder niet verder zouden zijn gekomen dan de deur van de kroeg. Deelnemers wanen zich in een privéomgeving, tot het iemand te gortig wordt of een vriendschap omslaat en de berichten worden gelekt.

Wilde de verzender slechts een harde grap maken, puur en alleen om zijn of haar vrienden wat hahaha’s en lachende emoji’s te ontlokken? Of houdt hij er werkelijk bedenkelijke ideeën op na? Doordat de context ontbreekt – meestal worden alleen de pikantste berichten gelekt – zijn de motieven vaak lastig te ontwaren.

Een debat hierover is voorzichtig begonnen, nadat meerdere politieke (jongeren)organisaties in opspraak waren gekomen door het appgedrag van hun leden. Westerlaken was misschien de zichtbaarste, maar niet de enige die zich de afgelopen tijd schuldig maakte aan het versturen van controversiële appjes.

In de appgroep van de VVD-jongeren gingen meer memes rond, bleek uit een artikel in De Telegraaf. Op een van de plaatjes moest een zwart kindje harder fietsen van zijn vader – de echte eigenaren van de fiets zaten hem op de hielen. Op een ander plaatje werd verwezen naar de Ku Klux Klan, met de tekst ‘3 k’s a day keeps nigga’s away’.

De VVD verwees de zaak door naar haar jongerenvereniging JOVD, die sancties uitdeelde van berispingen tot schorsingen. Hoeveel precies wil het JOVD-bestuur niet vertellen, naar eigen zeggen uit privacy-overwegingen.

Eind april kreeg HP/De Tijd berichten in handen van leden van JFVD, de jongerentak van Forum voor Democratie. Ook in die appgroepen gingen kwestieuze memes rond. In één speelde Anne Frank de hoofdrol, vrolijk na het snuiven van een berg cocaïne. In eerste instantie zei Forum dat de berichten walgelijk waren, maar de partij wilde niet voor ‘gedachtenpolitie’ spelen. Later werden alsnog drie leden geroyeerd. Drie anderen werden geschorst.

Er is geen bewijs dat het er onder de jongeren van GroenLinks, SP en PvdA net zo wild aan toegaat. Over de conversaties in hun appgroepen komt in elk geval weinig naar buiten.

Na de onthullingen over het appgedrag van Westerlaken, de anderen in de jubileumgroep van de VVD-jongeren en dat van de JFVD’ers, was het voor AD-columnist Özcan Akyol zonneklaar: ‘Nederland heeft een probleem met antisemitisme.’ In zijn column veegde Akyol al die memes en apps op één hoop. Volgens hem wordt een ‘wereldvreemde generatie’ volwassen die ‘de lessen uit de geschiedenisboeken louter gebruikt om gein te trappen’.

Akyol concludeerde dat de horrorverhalen van eerdere generaties aan kracht hebben ingeboet. Volgens hem zouden politiek en onderwijs zich moeten inspannen om jongeren alsnog van de gruwelen van bovenal de Tweede Wereldoorlog te doordringen. ‘Als dat niet gebeurt, wachten ons weer duistere jaren.’

‘Ouders geen flauw benul’

Voor oudere generaties is het misschien moeilijk voor te stellen, maar onder jongeren zijn schertsende afbeeldingen over de Holocaust en andere zware onderwerpen een minder groot taboe. In 2018 werd in het Verenigd Koninkrijk een enquête uitgevoerd onder 20 duizend jongeren van 11 tot 18 jaar. Van de jongens bleek ruim eenderde memes over de Holocaust, slavernij of andere gevoelige onderwerpen te hebben gedeeld of ontvangen. Meisjes (18 procent) scoorden lager.

Vergelijkbaar bewijs voor de wijdverspreidheid van zulke controversiële memes onder Nederlandse jongeren is er niet, maar een recente aflevering van de Radio 1-podcast Alicante gaf een aardig inkijkje.

Journalist Ilan Hoekstra ging in Utrecht de straat op met uitgeprinte memes, onder meer de swastika die Westerlaken verstuurde. Andere memes lieten de Jodenverbranding zien – ‘niet te geloven, en zo uit de oven’ – en twee witte kinderen die op de rug van zwarte kinderen zitten, met het bijschrift ‘zwarte cross’.

De circa dertig jongeren die de 27-jarige Hoekstra sprak waren ouder dan in het Britse onderzoek, in de leeftijdscategorie studenten. Van hen ‘was 90 procent bekend met deze categorie memes’, schat hij. De meeste jongeren snapten dat de inhoud onkies was, maar schrokken niet en konden er vaak nog wel om grinniken ook.

Met die oogst zag de jonge redactie van de podcast haar verwachtingen bevestigd: ook de redacteuren zelf waren niet onbekend met de harde memes in appgroepen.

Op WhatsApp proberen jongeren elkaar te overtoepen, zegt Hoekstra. ‘Vergelijk het met knikkers, vroeger op het schoolplein. Die verzamelde je en de mooiste liet je zien aan je vriendjes.’ De allermooiste knikker is de grofste afbeelding, die de andere groepsdeelnemers de meeste reacties ontlokt.

De paar oudere mensen die hij de memes voorlegde, schrokken juist enorm. Hij concludeert dat (groot)ouders ‘geen flauw benul hebben van wat zich online afspeelt’. Hun verontwaardiging is terecht, maar niet altijd consequent, vindt hij. ‘Cabaretiers maken ook weleens een harde grap over Anne Frank. Maar als jongeren het doen in een meme, krijgt het een andere lading’, deels te verklaren doordat oudere generaties minder bekend zijn met hun memecultuur.

Ook Ico Maly, cultuurwetenschapper en universitair hoofddocent digitale media en politiek aan Tilburg University, ziet de populariteit van controversiële memes als uitwas van een bredere cultuurverandering. In 2018 bracht Maly zijn boek Nieuw Rechts uit, waarin hij de wereldwijde opkomst beschrijft van rechts-populistische bewegingen en partijen.

‘Tot de jaren tachtig leefden we volgens een heel aantal ongeschreven regels die het publieke debat bepaalden’, zegt hij. ‘Die regels zijn afgekalfd.’

De vrijheid van meningsuiting is nu heilig, de hardste grap de beste. Net als Hoekstra komt Maly met het voorbeeld van de cabaretiers. ‘Velen van hen draaien ook op heel extreme, gedurfde humor. De memes gaan gewoon nog een stuk verder.’

Ook hij ziet dat de harde meme zijn weg heeft gevonden naar het brede jongerenpubliek. Op Instagram is het niet lang zoeken naar grappig bedoelde plaatjes van Hitler en de Jodenvervolging. Aan de linkerkant van het politieke spectrum gaan jongeren op een speelse manier om met communistische massamoordenaars. Maly: ‘Denk aan Stalin die iedereen naar de goelag wil sturen. Meent men dat? Ik denk het niet, het is een grap.’

De context is belangrijk. Gevallen als Westerlaken zou hij daarom ‘laten rusten’. ‘Dan denk ik: media, wees voorzichtig. Je kunt iemands leven kapotmaken zonder dat je weet wat de intentie was.’

Dat laat onverlet dat hij het vervagen van de normen over ‘wat kan’ problematisch vindt. ‘Er zijn geen grenzen meer. Als je kunt lachen om een massamoordenaar die zes miljoen mensen vermoord heeft… Waar kun je dan niet om lachen?’

Internationaal wijzen deskundigen op nog een gevaar: scherpe memes worden door vooral rechtse politieke activisten gebruikt om extreme ideologieën te normaliseren. Door herhaalde blootstelling treedt gewenning op; het bekende Overton-venster, waarbinnen alle ideeën vallen die maatschappelijk geaccepteerd zijn, schuift op naar rechts.

‘Joden verspreiden anti-blanke retoriek’

Omdat ze ongeveer gelijktijdig uitlekten, versmolten de apps van de verschillende politieke jongeren in kranten en op sociale media tot één uniforme poel van antisemitisme en racisme. Toch zaten er grote verschillen in de inhoud van de WhatsApp-berichten. Anders dan Westerlaken en de jonge VVD’ers, wat ervan bekend is althans, lieten de Forum-jongeren waarover HP/De Tijd schreef zich ook in tekst extreem uit.

Daarin leek weinig ironie te bespeuren. ‘Ik zou letterlijk iedere ideologie aanhangen die NL weer 95% blank maakt met 0% moslims’, schreef één deelnemer in een informele appgroep. Het nationaal-socialisme werd ‘de beste economische formule ooit’ genoemd. Volgens een ander lid waren Joden de directies van nieuwsorganisaties ingeslopen en daar ‘keihard bezig met anti-blanke retoriek verspreiden’.

Ook de Volkskrant kreeg appverkeer in handen, uit de officiële WhatsApp-groep van de afdeling Noord-Holland van JFVD. De tienduizenden berichten dateren van begin 2019 tot mei dit jaar. De groep telt zo’n negentig deelnemers die alle JFVD-lid zijn. Een klein deel daarvan is beheerder van de groep, onder wie de voorzitter van JFVD, Frederik Jansen. Hij laat zelden van zich horen.

Op verzoek van de Volkskrant bestudeerde Ico Maly ruim achthonderd van de opvallendste berichten. Hetzelfde verzoek kreeg Sal Hagen, onderzoeker van politieke subculturen online aan de Universiteit van Amsterdam. Om de berichten in hun context te kunnen beschouwen, konden beiden eveneens een tekstbestand met het volledige appverkeer inzien.

De gesprekken in die groep ademen een verlangen naar een sterke natiestaat en een homogene, op het traditionele gezin gestoelde samenleving, zegt Maly. De consistentie in de berichten geeft het oprechte geloof erin bloot, stelt hij. Het is een doorwrochte ideologie, de meme ver voorbij. ‘Dat is het grote verschil tussen dat raadslid en deze chats van JFVD.’

Uit de chat van Noord-Holland stijgt een beeld op van een groep jongeren die vreest dat de samenleving ten onder gaat, stelt zowel Hagen als Maly. De aangewezen oorzaken: de Europese bureaucratie, massa-immigratie en de daaropvolgende verloedering van nationale tradities en waarden.

Forum voor Democratie is een reddingsboei, de laatste kans om de teloorgang van Nederland te voorkomen. De leden zijn het niet altijd met elkaar eens, maar de discussie begeeft zich nooit buiten die ideologische bandbreedte.

De JFVD’ers staan daarmee in de sterke traditie van de anti-Verlichting, zegt Maly. Het zijn dezelfde teksten die rechts-populistische bewegingen in het buitenland bezigen, zoals Schild en Vrienden in Vlaanderen, waarnaar hij eerder onderzoek deed. Het zijn ook teksten waarvan partijleider Baudet zich bedient, bijvoorbeeld in zijn fameuze speech na de winst bij de Statenverkiezingen in 2019. ‘Zijn ondergangsretoriek resoneert binnen deze groep.’

In dit denken is het individu ondergeschikt aan de natiestaat, waarvan het traditionele gezin de hoeksteen is. De JFVD’ers bediscussiëren gelijke rechten voor homoseksuelen, omdat ze geen kinderen krijgen en zo niet bijdragen aan een sterkere samenleving.

In dezelfde context wordt transgenderisme door een beheerder van de groep afgedaan als ‘gekkigheid’, ontstaan door een ‘leegte in onze identiteit’. En als Baudet in een essay werkende vrouwen, euthanasie en abortus ter discussie lijkt te stellen, stijgt gejuich op. ‘Wordt tijd dat we van deze waanzin afstappen.’

‘Big Volkskrant is watching you’

Een deel van de JFVD’ers hanteert een taalgebruik dat gemeengoed is op Amerikaanse fora als 4chan en Reddit, zegt Hagen. Netflix is ‘degeneratief’, verzwakkend, want het bingewatchen van series leidt maar af van belangrijkere zaken als het fit houden van je lichaam. Mannen met progressieve ideeën zijn cucks of soyboys, feminiene zwakkelingen.

Met regelmaat komt de emoji van een clown langs, een verwijzing naar clown world, de absurde linkse toestand waarnaar de westerse wereld zou zijn afgegleden. Hagen: ‘Al die termen communiceren een afkeer van een samenleving zonder traditionele waarden.’

De leden ervaren de appgroep als een veilige plek, met de gelijkdenkenden die ze missen in het dagelijks leven. Meermaals komen verhalen voorbij van JFVD’ers die hun stemgedrag moeten verantwoorden tegenover familieleden, studiegenoten, collega’s en leraren.

In de app hoeft dat niet. Het verleidt sommige deelnemers tot het doen van verregaande uitlatingen. ‘Als God links was zouden we overal ter wereld armoede hebben’, zegt één lid, een voormalig begeleider op het zomerkamp van JFVD. ‘Dan zou iedereen een homoseksuele, kreupele, transgender neger zijn. Want dat is divers.’ Een ander pleit voor ‘nazi-achtige rechten’ en financiële bijstand voor moeders om het nationale geboortecijfer op te krikken.

Opvallend zijn de vele verwijzingen naar de traditionele media die zouden kunnen meelezen. Al eerder verschenen stukken over kwalijke berichten in FvD-angehauchte groepen, onder meer in de Volkskrant in 2018. Op WhatsApp en berichtendienst Discord werden kwistig antisemitische memes en teksten gedeeld in groepen die zich associeerden met Forum. Het heeft de organisatie duidelijk beducht gemaakt op het gevaar van lekken.

‘Big Volkskrant is watching you’, waarschuwt iemand, nadat een lid een stickerpack (verzameling memes die samen verstuurd kan worden op WhatsApp) heeft gedeeld. Waarom blijkt als iemand de naam noemt van het dan al verwijderde stickerpack: ‘al die n-woorden moesten dood’. Een ander lid ziet het probleem niet zo. ‘Ik woon in de Bijlmer en hoor het die *p*n altijd tegen elkaar zeggen.’

Soms verwijderen de beheerders een bericht of deelnemer omdat een tekst of meme hun inhoudelijk te ver gaat. Vaker gebeurt het om het imago de partij te beschermen. ‘Er is wat gedonder geweest met nazimemes/ stickers/ holocaustgoedpraatgekkies’, zegt een beheerder, nadat iemand een meme van een nazi-Duitse soldaat heeft gedeeld. ‘Graag niet in JFVD apps, framing is snel gedaan.’

‘De hele moderatiepolitiek vertrekt vanuit de blik van een derde’, concludeert Maly. ‘Die is niet gericht op welke ideeën de beheerders goed vinden of niet, maar op: wat kan slecht zijn voor ons?’ Het moderatiebeleid ‘is gericht op meekijkende media’, ziet ook Hagen. ‘En alsnog sijpelt er best wat doorheen.’

Ruim voor publicatie legde de Volkskrant dit artikel voor aan Forum voor Democratie en JFVD. Ondanks herhaalde verzoeken wilde de partij niet ingaan op de inhoud ervan. Een woordvoerder verwijst naar de eerdere reactie op het artikel van HP/De Tijd. ‘Daar is actie op ondernomen’, onder meer dus door enkele leden te royeren en te schorsen.

In de informele appgroep waarover het opinieblad schreef, lijkt het volledig aan zulke controle te ontbreken. De 85 pagina’s aan appberichten waaruit het maandblad putte circuleren online, gelekt door bezorgde partijgenoten en voor het grootste gedeelte afkomstig uit de officieuze groep ‘Borrelvd’. Onduidelijk is hoeveel leden in die groep zaten. Volgens Forum was een deel van de deelnemers geen lid van de partij. Wel blijkt uit de screenshots dat er op momenten leden in de groep zaten met een coördinerende rol binnen JFVD.

Wat in de officiële Noord-Hollandgroep niet mag, gebeurt hier wel. Een meme van een grote neus wordt gedeeld, pars pro toto voor de Jood. De rechts-extremistische terroristen Anders Breivik en Brenton Tarrant komen voorbij, zogenaamd op weg naar Henk Otten, de partijoprichter die brak met Forum.

Iemand grapt over ‘duizend jaar vrede’ als Baudet aan de macht komt, een verwijzing naar nazi-Duitsland. En waar sommige deelnemers het opnemen voor de staat Israël, zien anderen een wereldwijd zionistisch complot. ‘Door de eeuwen heen zijn joden altijd vervolgd. Nu ze aan de macht zijn gekomen, is het enige logische vervolg dat ze ons weg willen hebben.’

Wat het extra lastig maakt om te beoordelen hoe serieus zulke opmerkingen moeten worden genomen, is dat het in de wereld van alt-right, waar Forum dicht tegen aanschurkt, gebruikelijk is om je te bedienen van ironie en dubbelzinnigheid. Het is een manier om ondoorgrondelijk te blijven voor buitenstaanders, en biedt een uitweg als een opmerking verkeerd valt – want wat is er mis met een grapje?

Ook FvD-leider Baudet speelt met ironie en ambiguïteit. Een tweet over weerman Gerrit Hiemstra die ontslagen zou moeten worden? ‘Evident als geintje bedoeld.’ Appgesprekken over betalingen door Russische actoren? ‘Een ironisch karakter.’

Het bekendste voorbeeld is waarschijnlijk ‘boreaal’, dat volgens Baudet geen verwijzing was naar de wens om Europa wit te houden, maar slechts ‘noordelijk’ zou betekenen. Niet uit te sluiten is dat hij inderdaad de meer onschuldige uitleg voor ogen had. Het maakt hem ongrijpbaar. Zijn aanhangers kunnen zijn uitspraken intussen interpreteren zoals ze willen.

Taak voor het onderwijs?

De meest onthutsende appberichten van Baudets jonge achterban, zegt Maly, zijn misschien wel de berichten die probleemloos passeerden. Over de cultuurmarxisten in de media en politiek, die een homogenisering van de samenleving zouden nastreven. Of over de omvolking die plaatsvindt door cultuurondermijnende immigranten naar Nederland te halen.

Maly: ‘Dat zijn blijkbaar dingen die binnen de groep heel normaal worden geacht. En die samenvallen met wat Baudet vaak in mooiere, minder radicale woorden verkondigt.’

Voor de ontvankelijkheid van jongeren voor zulke ideeën wijst hij op het onderwijs. Waarin jongeren misschien leren wat stemrecht is en hoe het parlement werkt, maar niet wat een goed burger is. ‘De idee dat onderwijs niet alleen werkkrachten aflevert, maar ook democratische burgers: dat is iets dat denk ik verdwenen is.’

Ook Sal Hagen ziet een taak voor scholen. Wie politiek nog niet ontwikkeld is, zegt hij, is vatbaarder voor deze bijna apocalyptische narratieven. ‘Je kunt er makkelijk een identiteit bij ontwikkelen.’

Die discussie gaat aan Hugo Westerlaken voorbij. Hij zit thuis, wetende dat hij fout zat, maar ook dat veel generatiegenoten niet opkeken van zijn berichten. Nu die op internet staan, is hij ‘klaar’, vreest vriend Rik Dekker. ‘Al hoop ik dat mensen geloven dat je kunt veranderen. En dat de tijd wat heelt.’