Hoe komt het dat steeds meer steden worstelen met waternood?

Maandenlang hebben de inwoners van Kaapstad hun dorre tuintjes niet gesproeid, wassen ze hun kleding alleen als die héél erg vies is, en staan ze nooit langer dan een minuut onder de douche - met hun voeten in een teiltje, zodat het opgevangen douchewater kan worden gebruikt om de wc mee door te spoelen.

Ze hebben geen keuze. Door aanhoudende droogte zijn de waterreservoirs rond de stad bijna leeg, en als de inwoners zich niet aan dit strikte regime houden, is het snel afgelopen. Al lijkt de grote ramp te zijn afgewend: de datum van Day Zero is vooruitgeschoven naar 27 augustus, en dat valt aan het eind van het regenseizoen.

Toch staat het probleem hoog op de agenda van het World Water Forum van de Verenigde Naties, dat deze week in Brazilië wordt gehouden. Kaapstad is een soort kanarie in de kolenmijn. Het beestje is dan misschien nét niet dood neergevallen, maar steden over de hele wereld lopen het risico dat het water op raakt. Afgelopen zomer stonden de fonteinen in Rome droog. Een groot deel van de 21 miljoen inwoners van Mexico City heeft maar een paar uur per dag water. En Jakarta zakt weg onder de zeespiegel, omdat inwoners het grondwater massaal oppompen.

Hoe komt het dat steeds meer steden worstelen? Gaat het de komende jaren erger worden? En welke steden lopen daarbij gevaar? De drie oorzaken, die volgens de experts te vaak worden onderschat of genegeerd.

Klimaat: een droog jaar. En nog een. En dan weer een

Het is niet zo dat de autoriteiten van Kaapstad hun kop in het zand staken: al twintig jaar wordt geprobeerd het watergebruik in de stad zo veel mogelijk terug te dringen. Lekkende pijpen zijn gerepareerd, grote gebruikers werden gedwongen om meer te betalen en de stad won internationale prijzen voor haar watermanagement.

De autoriteiten zagen één ding over het hoofd: ze gingen ervan uit dat de toekomstige regenval hetzelfde zou zijn als in het verleden. 'En dat was een misvatting', zegt Marc Bierkens, hydroloog aan de Universiteit Utrecht.

_{Lees verder onder de afbeelding.}

In 2014 waren de zes waterbassins rond de stad na de regentijd netjes gevuld, maar het volgende jaar bleef het droog. En het jaar daarop weer. En daarna weer. Of klimaatverandering hier de oorzaak van is, valt niet met zekerheid te zeggen, maar uit modellen blijkt wel dat zuidelijk Afrika moet rekenen op warmere zomers, en drogere winters.

'Dat geldt voor alle regio's met een mediterraan klimaat', zegt Bierkens. 'Voor Kaapstad, maar ook voor Spanje, Portugal en Italië. Mensen zullen dan denken aan de hittegolf tijdens hun vakantie, maar warmte is niet het grootste probleem. Het gaat mis omdat de watervoorraden in de winter niet meer gegarandeerd worden aangevuld.'

De gevolgen heeft ook Rome afgelopen jaar ondervonden, en in 2008 liet Barcelona drinkwater per schip naar de stad vervoeren. Toevallig een paar slechte jaren? 'Misschien', zegt Bierkens. 'Maar we zijn er vrij zeker van dat de kans op droogte in het Middellandse Zeegebied groter wordt.'

Datzelfde geldt voor de miljoenensteden in het noordwesten van India en het noordoosten van China, en die in Californië. 'In die laatste regio speelt nog iets anders', zegt Geert Jan van Oldenburgh, klimaatonderzoeker bij het KNMI. 'Door de stijgende temperatuur valt er in de winter minder sneeuw, en meer regen. Dat is problematisch, omdat sneeuw netjes op de bergen blijft liggen, zodat die kan worden gebruikt voor de watervoorziening. De regen stroomt snel naar zee en is dan weg. Dat kan steden als Los Angeles in grote problemen brengen.'

Extra lastig is dat regenval zich op de middellange termijn zo slecht laat voorspellen. 'Een grootschalige depressie zien we een week van tevoren wel aankomen', zegt Van Oldenborgh, 'en er zijn modellen waarmee je kunt inschatten of de komende zes maanden nat of droog gaan zijn. Maar helaas, helaas, het is niet mogelijk om te berekenen of Kaapstad de komende tien jaar weer door aanhoudende droogte wordt getroffen. Steden in een risicogebied kunnen er maar beter altijd op voorbereid zijn.'

Urbanisatie: Steden barsten uit hun voegen - en welvaart kost water

Sinds een paar jaar wonen er wereldwijd meer mensen in de stad dan op het platteland, en dat proces zet door: volgens de Verenigde Naties leeft 70 procent van de wereldbevolking in 2050 in de stad.

Steden barsten dus uit hun voegen. Het aantal inwoners van Kaapstad bijvoorbeeld, is de afgelopen twintig jaar verdubbeld tot 4 miljoen mensen. Sao Paulo telde in 2000 nog 17 miljoen inwoners, en nu zijn dat er bijna 22 miljoen, en New Delhi is in dezelfde periode gegroeid van 15- naar 28 miljoen.

En al die mensen gebruiken water. 'Het is vrijwel onmogelijk om de watervoorziening en de verwerking van het afvalwater gelijk op te laten gaan met de groei', zegt Jan Peter van der Hoek, hoogleraar drinkwatervoorziening aan de Technische Universiteit Delft.

De meeste nieuwkomers belanden niet in een comfortabele wijk met goede voorzieningen, maar in de sloppen. 'Daar zijn geen adequate voorzieningen', zegt Kees van Leeuwen van KWR Watercycle Research Instituut (Nieuwegein) en hoogleraar watermanagement en stedelijke ontwikkeling aan de Universiteit Utrecht. 'Geen riolering, geen waterleiding. Dat betekent niet alleen dat ze zelf kwetsbaar zijn, maar ook dat het aanwezige oppervlaktewater wordt vervuild.'

Al deze mensen hopen op een beter leven, en zodra dat lukt, hebben ze meer water nodig - want het gebruik stijgt naarmate de welvaart toeneemt. Ze kopen een auto en willen die in het weekeinde wassen. Er komt een wasmachine. Een douche. Een toilet dat wordt doorgespoeld. Om aan de vraag te voldoen, putten steden hun bronnen steeds verder uit, of zoeken ze verder van huis. 'In Istanbul', zegt Van Leeuwen, 'ligt de verste bron op zo'n 200 kilometer afstand. Dat is alsof Amsterdam zijn drinkwater bij Maastricht onttrekt.'

Dan is er nog zoiets als levensstijl. Zolang water gewoon uit de kraan komt, vinden mensen al snel dat ze zoveel mogen gebruiken als ze willen: de overheid hoeft je niet te vertellen hoelang je mag douchen. Ook in Kaapstad reageerden mensen in het begin geïrriteerd toen ze werden gemaand hun auto's niet meer te wassen en hun tuinen niet meer te sproeien. 'We betalen er toch gewoon voor', was de reactie op sociale media. Pas toen de boodschap overkwam dat het water écht op dreigde te raken, werd het bijna een sport om zuinig met water om te springen. Niemand zal nu nog zijn handen wassen na het toiletbezoek: je kunt ook toe met een kloddertje ontsmettingsgel.

Beleid: Wie durft impopulaire maatregelen te nemen?

Om die groeiende hoeveelheid mensen ook in tijden van droogte van water te kunnen voorzien, is goed beleid nodig. Dat is om meerdere redenen lastig. Zo moeten er soms impopulaire maatregelen worden getroffen, en daar houden politici niet van. Er moet voor de lange termijn worden gepland, maar als de burgemeester de riolering vervangt, gaat de eer naar zijn opvolger. Daarnaast moeten er moeilijke keuzen worden gemaakt. Zo moest Kaapstad besluiten hoeveel van het beschikbare zoete water er door de inwoners mocht worden gebruikt en hoeveel er naar de landbouw zou gaan - waar een belangrijk deel van de economie op drijft.

Dan is er nog het prijskaartje. In 2013 schatte het VN-Milieuprogramma dat er tot 2030 zo'n 22,6 biljoen dollar (dat is een getal met 12 nullen) nodig is om de waterinfrastructuur wereldwijd op orde te brengen. Dat is meer dan de infrastructuur voor energie, wegen, rails, lucht en havens bij elkaar.

'In sommige steden lekt tot 40 procent van het drinkwater weg', zegt Jan Pieter van der Hoek. 'Soms is de afweging domweg dat het goedkoper is om meer water te produceren, dan om de leidingen te onderhouden. Maar als het dan droger wordt, is er een probleem.'

Nederland heeft onderhoudsprogramma's waardoor elk jaar een bepaald aantal kilometers van het systeem wordt gerenoveerd, maar als dat decennia lang is genegeerd, is de operatie bijna niet te overzien. 'De nodige gegevens zijn vaak niet eens voor handen', zegt Van der Hoek. 'Wat ligt er waar onder de grond? Waar kun je het best beginnen? En je kunt niet zomaar een schep in de grond steken, want er lopen ook nog andere leidingen, zoals van gas of ict.'

'Als de autoriteiten geen drinkwater leveren, regelen mensen het zelf', zegt Van Leeuwen. In veel steden slaan burgers en bedrijven gewoon een buis in de grond, en pompen het zoete grondwater omhoog. In Mexico-Stad leidt dat tot ernstige bodemdaling en enorme verzakkingen. In Jakarta zakt de bodem zelfs meer dan 10 cm per jaar en moeten binnen vijftien jaar ruim 3 miljoen mensen verhuizen omdat de bodem zo snel zakt dat ze ver onder de zeespiegel komt.

De ontwikkeling van alternatieve bronnen kost ook geld. Israël en Saoedi-Arabië ontzilten op grote schaal zeewater, maar dat is niet voor iedereen weggelegd. Van Leeuwen: 'Eén oplossing is afvalwater zuiveren en hergebruiken, bijvoorbeeld om parken mee te sproeien en de wc door te spoelen. Daar is wel een goed functionerend riool voor nodig. In veel steden is dat er niet, of het ligt vol rotzooi. In Sao Paulo bijvoorbeeld, zag ik hele bedden, auto's en dode beesten in het riool verdwijnen. Je kunt je voorstellen welke gevolgen dat heeft.'

Wat hij vooral moet concluderen: de steden die actief zijn op dit gebied, hebben in het verleden vaak problemen gehad. 'Dan is de noodzaak duidelijk en wordt er geld vrijgemaakt. Maar de meeste steden blijven op hun handen zitten. Hopen dat het wel meevalt. Daar komt de boel pas op gang als henzelf een ramp treft.'