Hoe kies je je eigen weg zonder te breken met familie?

Op kamers gaan als je gaat studeren, naar de toneelschool gaan, je dochter vrij opvoeden. Het lijken simpele beslissingen. Maar voor veel Turkse en Marokkaanse Nederlanders gaan dit soort vanzelfsprekende keuzen gepaard met grote familieruzies.

Fotograaf Cigdem Yüksel (26) en schrijfster en actrice Nazmiye Oral (45) zijn vriendinnen. Ze vonden elkaar in de vraag hoe je je ontworstelt aan regels en tradities en tegelijk weigert de band met je familie op te geven. Het was een onderwerp dat veel weerklank vond bij leden uit de traditionele moslimgemeenschap en hun vrijgevochten zonen en dochters. Yüksel maakte van hen een serie portretfoto's en Oral maakte een voorstelling over en mét haar moeder. Net als de geportretteerden stonden Yüksel en Oral ooit voor een dilemma: kies ik voor mezelf of voor mijn ouders? En hoe voorkom ik dat ik me van mijn familie vervreemd?

'Er is een groot verschil tussen mij en veel andere Nederlanders', zegt Oral. 'Zij hebben bij de geboorte eigen benen gekregen waarmee ze konden weglopen. Mijn benen waren niet van mij. Ik ben opgegroeid in een islamitische wij-cultuur en dat leidde tot een botsing. Mijn moeder heeft mij met liefdevolle bedoelingen geprobeerd uit te huwelijken. Ik moest haar dromen waarmaken. Ik moest háár zijn. Uiteindelijk ben ik met een Nederlander van mijn eigen keuze getrouwd. Een drama voor de familie. Ook over niet-geloven kon ik niet praten. Mijn echte moeder kreeg ik bij wijze van spreken zelden te zien, ik zag alleen de uitvoerder van tradities en regels.

'We hebben al jaren een goede relatie, maar praten over belangrijke zaken doen we niet. Nu wil ik een ontmoeting in volstrekte openheid. Ik wil niet dat zij sterft voordat zij weet wie ik echt ben of ík weet wie zíj echt is. Dit gesprek vindt plaats in het theater, in drie voorstellingen. We zitten tegenover elkaar op het podium, met onze eigen waarheid. De volledige waarheid, geen 'we agree to disagree'. Maar: Dit is wie ik ben, en ik laat je niet los.'

Door de fotoshoots zagen sommige familieleden elkaar weer voor het eerst sinds jaren. Oral: 'Er is heel wat afgehuild. Je ziet de pijn, ook bij de ouders. Ze zeggen nu: had ik maar naar mijn kinderen geluisterd. Had ik me maar niet bang laten maken door de gemeenschap. Ze hebben in hun eigen vlees gesneden, merken ze.'

Medailles

'Op mijn 9de zei mijn vader: kom, jij gaat boksen. Ik kwam uit een bergdorp in Oost-Turkije en was net in Nederland, ik had geen idee wat boksen was. Maar ik bleek er goed in.

Mijn vader was streng voor me. Topsport en stappen gaan niet samen, zei hij als ik met vrienden wilde uitgaan. Dus ik moest altijd om twaalf uur thuis zijn. 'Anders doe ik de deur op slot en kom je er nooit meer in', kreeg ik te horen. Dat meende hij.

In 1992 werd ik tweede op de Olympische Spelen in Barcelona en drie jaar later was ik wereldkampioen. Maar mijn vader heeft nooit gezegd dat hij trots op me was. Later hoorde ik pas dat hij mijn medailles vaak meenam naar het café. Die liet hij dan aan iedereen zien: kijk, dit heeft Orhan gehaald.

Natuurlijk zoek je als kind altijd bevestiging bij je ouders. Tijdens het EK in 1993 verloor ik de finale. Na die wedstrijd ging ik, zoals altijd, naar mijn vader om zijn hand te kussen. Hij spuugde naar me en liep weg. 'Jij bent mijn zoon niet.' Na een paar dagen draaide hij altijd weer bij, hoor.

Toen ik op een dag thuiskwam met een Nederlandse, zette hij me zonder pardon op straat. Met haar ben ik naar Amerika vertrokken, we trouwden en kregen twee jaar later een zoon. Voor het eerst belde ik toen mijn vader weer op. Hoe heet de kleine, vroeg hij. Ik zei dat het kind nog geen naam had: het is bij ons traditie dat de grootouders hun eerste kleinkind zijn naam geven. Het was weer goed tussen ons.

Ik ben mijn vader nu dankbaar voor zijn strenge opvoeding. Dankzij hem ben ik zo ver gekomen met boksen. Ook mijn eigen kinderen breng ik discipline bij. De laatste jaren is mijn vader milder geworden. Hij weet dondersgoed dat ik rook en niet vast, daar zegt hij niets van. Maar nog steeds zal ik nooit roken of drinken in zijn bijzijn.

De laatste jaren is mijn vader veel ziek. Ik ga elke week met hem mee naar het ziekenhuis, dat is het minste dat ik kan doen.'

Geen privéleven in Turkije

Ayhan Dincer: 'Ik ben altijd vrijgevochten geweest, dat zit in mijn karakter. In Turkije, waar ik opgroeide, was daar geen ruimte voor. Het is een wij-cultuur, iedereen weet alles van elkaar. Privéleven bestaat niet. Je ouders worden erop aangekeken als jij je niet gedraagt. Als kind moest ik op koranles, maar ik begreep niets van wat ik las. Dat heeft toch geen zin? Je moet dingen doen omdat je er zelf achter staat, niet omdat het van anderen moet. Nu vast ik niet meer. Mijn dochter laat ik vrijer dan de meeste Turks-Nederlandse ouders. In de relatie tussen ouder en kind gaat het om loslaten en vertrouwen.'

Duru Dincer: 'Ik ging een keer naar een klasgenootje. Toen zei oma: daar eten ze toch geen varkensvlees, hè? Ik heb maar nee gezegd, anders zou ze zich zorgen maken.'

Ayhan: 'Duru eet alles, ook varkensvlees. Ik wil niet dat ze anders wordt behandeld dan andere Nederlandse kinderen.'

Duru: 'Ik heb een vriendin met een vader die streng moslim is. Zij moet later een hoofddoek dragen. Ik niet hoor.'

Ayhan: 'We hebben het daar zelfs nooit over gehad. Ik vind niet dat ik haar kan opleggen moslim te zijn. Ze moet zelf uitzoeken wat ze gelooft en hoe ze haar leven inricht. Wil ze op zwemles, prima. Gaat ze na een tijdje toch liever kickboksen, ook goed. Voor Nederlanders klinkt dat misschien vanzelfsprekend, in de Turkse gemeenschap is het vrij uitzonderlijk om zo te denken. Ik ben het zwarte schaap van de familie. Als ik met mijn ouders skype, kunnen ze het nog steeds niet laten iets te zeggen over mijn uiterlijk of leefstijl. Kom op zeg, ik ben een man van bijna 40, ik drink graag een glas whisky. Het kan me weinig schelen wat ze daarvan denken.'

'Mijn broers en ik waren vroeger een krachtig team. Een voor allen, allen voor een. Als iemand ruzie had op straat, gingen we er met negen broers achteraan.

Voor jezelf opkomen

Maar in zo'n groot gezin waren er ook opstootjes en frustraties. Als er een schaal met eten op tafel werd neergezet, was die leeg als je even wegkeek. Was je niet snel genoeg, dan had je pech. Je moest voor jezelf opkomen. Toch was er naast de strijd ook warmte en intimiteit.

Het is best moeilijk kind te zijn in een groot gezin. Iedereen had een taak en deed zijn best zijn ouders niet teleur te stellen. Bij sommige taken die bij mij werden neergelegd, zoals de administratie, dacht ik dat het gezin er de dupe van zou zijn als ik zou weigeren. Nee zeggen, was geen optie.

Dat lukt nu beter, nee zeggen, al duurde het tot mijn 30ste voordat ik me er goed bij voelde. Dertien jaar geleden ben ik als enige van mijn broers en zussen met lood in mijn schoenen van Groningen naar Amsterdam verhuisd. Het grappige is dat mijn ouders die keuze met alle vertrouwen tegemoet zagen. Ga maar, zeiden ze, je vindt je geluk daar wel. Dat leerde mij niet alles in te vullen voor een ander. De confrontatie aangaan, is altijd goed, want de reactie kan verrassend meevallen.

Mijn vader kan goed verhalen vertellen. Van tijd tot tijd riep hij alle broers en zussen bijeen in de woonkamer en nam hij de grote levensvragen met ons door. Een keer stond hij stil bij de kracht die wij als broers hebben. Hij zei: een tak is op zichzelf eenvoudig te breken, maar het breken van tien takken tezamen is bijna niet te doen. Die uitspraak maakte grote indruk op me. Ik had een vangnet van negen broers.

Nu wil ik onderzoeken of die broederband inderdaad zo sterk is. En of tien volwassen mannen nog steeds een vangnet voor elkaar zijn. Al mijn broers wonen in dezelfde stad, toch blijft het lastig elkaar regelmatig te zien. Toen deze foto werd genomen, waren we voor de tweede keer in tien jaar tijd allemaal op dezelfde plek. Ik ben meteen daarna een groeps-app begonnen: 'Niet meer zonder jullie'. Mijn instelling is: verwacht niets en ontmoet elkaar zo veel mogelijk. De teerling is geworpen.'

Twijfelen

'Ik was niet zomaar een meisje met een hoofddoek: ik ken de religieuze teksten beter dan mijn ouders en trad vaak naar voren bij debatten over de islam. Maar tijdens een stage in Brussel ging ik twijfelen. Ik geloof niet dat de Koran ons verplicht een hoofddoek te dragen. Toen ik op mijn 27ste op kamers ging, deed ik hem af.

De eerste maanden zei ik niets tegen mijn ouders. Wanneer ik bij hen op bezoek ging, deed ik mijn hoofddoek weer om. Mijn vader was woest toen ik het uiteindelijk vertelde. Wat moet ik zeggen tegen de mensen, zei hij. De gemeenschap speelt een grote rol in het leven van mijn ouders. Ze schopten mij en mijn broers en zussen vroeger echt niet het bed uit voor het ochtendgebed. Maar ze verwachtten wél dat m'n broers naar het vrijdaggebed in de moskee gingen, waar het iedereen zou opvallen als ze wegbleven.

Na mijn bekentenis eisten mijn ouders dat ik weer thuis kwam wonen, maar dat weigerde ik. Het duurde dagen voor tot hen doordrong dat ik serieus was. Als je me niet accepteert, zei ik, kom ik nooit meer. Dat was voor mijn moeder het breekpunt: ze wilde me niet kwijtraken.

Mijn moeder trekt zich de laatste jaren minder aan van de druk van de gemeenschap. Schiet maar op, denkt ze nu, mijn kinderen leven hoe ze willen. En toen mijn vader kennismaakte met mijn schoonouders, schepte hij zelfs trots op over hoe zelfstandig ik ben. Terwijl we daar vroeger zó veel discussies over hebben gehad!

Mijn eigen dochter is vrij om te zijn wie ze is. Als ze in haar blote kont door de kamer kruipt, zegt mijn moeder: o, ayip, schaamte. Nee mam, zeg ik dan, geen schaamte, Sofia mag haar gang gaan.

Ik vind het fantastisch dat mijn moeder met deze foto publiekelijk laat zien dat ze achter me staat. Jonge mensen met een islamitische achtergrond staan vaak voor een dilemma: moeten ze de banden verbreken om vrij te zijn? Tegen hen wil ik zeggen: zo kan het ook.'

Turks en lesbisch

Ayse Eski: 'Mijn familie en vrienden weten al jaren dat ik op vrouwen val. En dat hebben ze inmiddels geaccepteerd. Maar de sociale kring van mijn ouders wist het nog niet. Ik wilde niet dat mijn familieleden zich voor mij zouden schamen. Ik moest half liegen op vragen als: waarom ben je nog steeds niet getrouwd? Wil je geen kinderen? Ik leidde een dubbelleven en dat vrat aan me. Wat maakt het uit als ik met een vrouw ben, wie doe ik daarmee kwaad? Dat vroeg ik me steeds af.

Anderhalf jaar geleden kwam ik groots uit de kast: met een interview op tv en met een boek. Vanaf dat moment kon niemand er meer omheen. Voor mijn familieleden was het ook een coming-out. Zij moesten aan vrienden bevestigen: klopt, dat heb je goed gehoord, Ayse is lesbisch. Het was een schok in hun gemeenschap. Natuurlijk ben ik voor de verschrikkelijkste dingen uitgemaakt. Maar daar wil ik het niet meer over hebben. Ik richt me op de toekomst. Ik ben nu 41 en ik ervaar nu eindelijk vrijheid en harmonie in mijn leven.

Mijn neefje, de zoon van mijn zus, was een van de eersten in mijn familie die mijn seksuele geaardheid kon accepteren en mij daarin openlijk durfde te steunen. Hij was 6, 7 jaar oud toen. Nu heb ik al mijn neven en nichten achter mij staan, maar hij was de voortrekker. Echt snappen wat homoseksualiteit was, deed hij nog niet. Maar hij gaf me wel meteen het gevoel dat ik er niet alleen voorstond. In de Turkse cultuur is je tante een soort tweede moeder. Hij zei: mijn moeder laat ik niet stikken, dus jou ook niet.

Sindsdien heeft hij mij door dik en dun gesteund. Hij was de eerste die bij mij thuiskwam en hij durfde eerlijke vragen te stellen over mijn relaties. Hij voelt zich geen held, voor hem is het simpel: het gaat om liefde, liefde tussen twee personen. En wat maakt het uit of degene van wie je houdt een man of vrouw is.'