Hoe houdt Bolsonaro zich staande te midden van bijna een half miljoen coronadoden?

460 duizend doden en president Bolsonaro probeert nog steeds coronamaatregelen tegen te houden?

Inderdaad, het Braziliaanse covid-dodental racet momenteel met gemiddeld tweeduizend per dag richting de half miljoen, en met opnieuw oplopende besmettingen vreest Brazilië een derde golf, na de extreem dodelijke van dit voorjaar (met tot wel vierduizend slachtoffers per dag). Desondanks stapte president Jair Bolsonaro voor het weekend naar het hooggerechtshof met de klacht dat lokale coronamaatregelen ongrondwettelijk zijn. Lockdowns en avondklokken die in een aantal deelstaten door gouverneurs zijn ingesteld, zijn volgens de landsadvocaat een inbreuk op rechten als ‘bewegingsvrijheid, werk, leven en gezondheid’.

Ogenschijnlijk onbegrijpelijk, maar de actie is geheel in lijn met Bolsonaro’s coronastrategie: de gouverneurs de schuld geven van de economische malaise. Deze ramkoers heeft hem tot nog toe op wonderbaarlijke wijze al vijftien maanden overeind gehouden tijdens een van de slechtst gemanagede coronacrises wereldwijd. ‘Zijn boodschap is telkens: ‘De economie is belangrijker dan de pandemie. U verliest uw baan dankzij maatregelen van de gouverneurs’’, zegt Rafael Cortez, politiek analist van adviesbureau Tendencias in São Paulo.

Bolsonaro kwam er in heel 2020 mee weg en steeg zelfs weer wat in populariteit dankzij federale corona-uitkeringen aan de armsten. En zijn hard-rechtse achterban blijft smullen van zijn provocaties. Een week geleden nog organiseerde hij een optocht van motoren in Rio de Janeiro, een geelgroen populistisch theater met de president in de hoofdrol. Maar er is ook veel protest. Overal in Brazilië werd zaterdag gedemonstreerd tegen het coronabeleid van Bolsonaro. Er waren protesten in ten minste zestien verschillende steden. De meeste, zoals in Brasilia en Rio de Janeiro, verliepen vreedzaam. Maar in de noordoostelijke stad Recife gebruikte de politie traangas en rubberkogels.

Voelen die demonstranten zich gesterkt nu een parlementaire commissie onderzoek doet naar Bolsonaro’s falende coronabeleid?

Ja en nee. De comissão parlamentar de inquérito bezorgt de president nu al een maand elke dag negatieve publiciteit. De elfkoppige onderzoekscommissie bestaat voor het grootste deel uit onafhankelijke- en oppositie-senatoren die Bolsonaro’s ministers en hoge ambtenaren uiterst kritisch ondervragen. Dat levert spektakel op waar de media van smullen.

Zo vertelde voormalig minister Mandetta (ontslagen) hoe de president buiten hem om een meeting hield over het malariamedicijn hydroxychloroquine, dat door de toenmalige Amerkaanse president Donald Trump ten onrechte was aanbevolen. En toen militair en ex-minister Pazuello aan de beurt was, wilde iedereen zien welke koorddansact hij zou opvoeren om zijn rampzalige coronabeleid te verdedigen.

De hardste onthulling tot nu toe: de commissie kreeg boven tafel dat de overheid elf keer een aanbod van een vaccinproducent weigerde. Pfizer liet bijvoorbeeld in augustus al weten 70 miljoen doses te kunnen leveren. Het Braziliaanse medische instituut Butantan meldde meermaals dat het op grote schaal het Chinese Coronavac kon produceren. De overheid zei geen nee, maar negeerde simpelweg elk aanbod.

De dagelijkse headlines raken de president op zijn meest gevoelige plek: zijn populariteit. Volgens de laatste peilingen is een kleine 60 procent van de Brazilianen klaar met Bolsonaro, en voorstander van impeachment, een parlementaire afzettingsprocedure. Dat hij vaccins weigerde, komt bovenop rampzalige economische cijfers, groeiende werkloosheid en stijgende consumentenprijzen die vooral de armsten raken. En met bijna een half miljoen doden wordt zijn kruistocht tegen coronamaatregelen steeds potsierlijker.

Maar het parlementaire onderzoek duurt nog zeker twee maanden en eindigt uiteindelijk in een stevig rapport. De commissie kan blaffen, maar heeft niet de macht om te bijten. Politicoloog Cortez: ‘In Brazilië zeggen we: het eindigt met pizza.’ Op z’n Nederlands: een glas, een plas.

Zo’n rapport zal toch voldoende munitie geven voor een parlementaire afzettingsprocedure?

Impeachment is een politieke keuze. In theorie kan het parlement besluiten dat deze president een gevaar is voor de natie en moet worden afgezet. Maar in dat parlement zit een machtig blok van centrumpolitici, het ‘Centrão’, die op dit moment goede zaken doen met de zwakke president. Deze pragmatici, een coalitie van partijen zonder duidelijke ideologie, waaien met de meest lucratieve wind mee. Het Centrão laat Bolsonaro niet vallen zolang hij hen blijft paaien met invloedrijke posities en de macht over grote overheidsbudgetten.

Een tweede element dat impeachment in de weg staat, is de verwevenheid van Bolsonaro’s regering met het leger. Een groot deel van zijn ministers is militair, inclusief zijn vicepresident Hamilton Mourão. Bolsonaro speelt hardop met de suggestie van een ‘auto-coup’, een door hemzelf georkestreerde terugkeer naar militair bewind. De retoriek past bij het provocatieve theater-Bolsonaro, maar met een generaal b.d. als vicepresident heeft hij zijn tegenstanders in een houdgreep: als het parlement Bolsonaro zou afzetten wordt een militair waarnemend president. En dat ligt gevoelig in een land dat van 1964 tot 1985 onder een militaire dictatuur leefde.

Een derde factor: de pandemie. ‘De straat’ speelt een belangrijke rol in de Braziliaanse politiek. Voordat het parlement besloot tot een afzettingsprocedure tegen voormalig president Dilma Rousseff vonden massale demonstraties plaats in Braziliaanse steden. Maar corona houdt de oppositie tot nog toe (grotendeels) binnen. Juist links Brazilië, dat popelt om de straat op te gaan en deze zaterdag een demonstratie hield, hamert op het belang van coronamaatregelen. Op perverse wijze speelt de pandemie de president in de kaart, zegt politicoloog Cortez. ‘Hij profiteert van de angst.’

Dus is het wachten tot oud-president Lula volgend jaar Bolsonaro van de troon stoot?

Het duurt nog bijna anderhalf jaar tot de presidentsverkiezingen in oktober 2022, elk politiek scenario is nog denkbaar. Maar feit is dat met de terugkeer van Lula da Silva op het politieke toneel de campagne is begonnen. In maart haalde de rechtbank Lula’s strafblad (dat aan hem kleefde dankzij een omstreden veroordeling) door de papierversnipperaar. Daardoor kan de 75-jarige linkse oud-president het ’t volgend jaar opnemen tegen Bolsonaro.

Lula profileert zich als gematigd-linkse verbinder die, zoals hij dat in het verleden ook deed, brede maatschappelijke coalities kan vormen. Als het uitmondt in een tweestrijd zal Bolsonaro alles op alles zetten om Lula af te schilderen als communistisch gevaar. Op dit moment, met nog zeeën van tijd te gaan, werkt de tactiek van verbinder Lula beter. In peilingen scoort hij bijna twee keer zo hoog als Bolsonaro.