Hoe Henk Bleker met listen en blufpoker de Nederlandse pulsvissers matste

Jarenlang konden Nederlandse pulsvissers enorme vangsten binnenhalen. Maar de wonderbaarlijke vermenigvuldiging van het aantal visvergunningen door toenmalig staatssecretaris Henk Bleker en zijn topambtenaren berustte op gesjoemel en handjeklap, zo blijkt nu.

Op het ministerie van Economische Zaken woedt in januari 2014 een verhitte e-maildiscussie. Juristen van de afdeling Juridische Zaken liggen op ramkoers met een topambtenaar van het ministerie. De juristen stáán erop dat hun baas gevoelige informatie met staatssecretaris Sharon Dijksma deelt. Zij heeft in het kabinet-Rutte II de portefeuille Visserij.

De PvdA-politica moet weten dat het ministerie enkele jaren eerder gesjoemeld heeft bij het verstrekken van vergunningen aan pulsvissers. Onder leiding van Dijksma’s voorganger Henk Bleker hebben ambtenaren eind 2010 zeer ‘creatief’ gerekend aan de vissersvloot om zoveel mogelijk Nederlandse vissers aan een pulsvisvergunning te helpen. Bleker en zijn ambtelijke top hebben willens en wetens de Europese wet overtreden. Dijksma moet dit weten, vinden de juristen, omdat ze groot politiek risico loopt als het bedrog uitkomt.

Een van de juristen schrijft aan zijn baas: ‘Je wil alles wegstrepen van risico’s pulsvergunningen. Hier heb ik wel problemen mee. Alle nota’s waarin we daar iets over opschrijven, heb je altijd allemaal teruggestuurd. De informatie heeft daarmee nooit de staatssecretaris bereikt.’ De topambtenaar houdt echter voet bij stuk en antwoordt dat hij Dijksma mondeling al geïnformeerd heeft. Waarop een van de juristen opmerkt: ‘Als hij de staatssecretaris al helemaal op de hoogte heeft gebracht, snap ik niet waarom hij bezwaar heeft tegen een passage die de feiten juist weergeeft en duidelijk maakt wat de risico’s zijn.’

Aap uit de mouw

Twee dagen later komt de aap uit de mouw. De hooggeplaatste ambtenaar heeft Dijksma – tegen beter weten in – steeds voorgespiegeld dat er geen probleem was, en is nu bang voor gezichtsverlies. ‘Hij stelt dat hij dit in december al geregeld heeft (op Europees niveau – red.). Door toch op te schrijven dat er risico’s zijn, stellen we zijn integriteit tegenover de staatssecretaris ter discussie.’

De interne ruzie op het visserijministerie duikt op in de circa 600 pagina’s documenten die de NOS heeft opgevraagd in het kader van de Wet openbaarheid van bestuur (Wob). De documenten schetsen een onthutsend beeld van een Nederlands ministerie dat opereert als de Firma Leugen en Bedrog, met (inmiddels ex-)CDA’er Henk Bleker en een van zijn topambtenaren als kwade geniën.

Bleker wordt staatssecretaris in oktober 2010. Als portefeuillehouder Visserij krijgt hij vrijwel direct een nijpend probleem op zijn bord. De paar honderd Nederlandse tong- en scholvissers staat het water aan de lippen als gevolg van de gestegen brandstofprijzen. Ze dreigen massaal failliet te gaan, tenzij de overheid te hulp schiet. Ze hebben hun hoop gevestigd op een nieuwe elektrische visvangsttechniek, pulsvissen, waarmee ze tot wel 50 procent brandstof kunnen besparen.

Het probleem is dat de Europese Commissie die innovatieve vistechniek maar beperkt toestaat. Volgens EU-regels mag slechts 5 procent van de Nederlandse boomkorkotters met elektrische pulsnetten de zee op. Voor Nederland betekent dat maximaal 22 vergunningen, en dat is al rekkelijk berekend. Dat aantal is namelijk gebaseerd op een vloot van 440 schepen, terwijl de kottervloot sinds het ijkjaar 2006 nogal gekrompen is.

Bleker ziet desondanks mogelijkheden. Hij beseft dat onderhandelen met individuele EU-lidstaten veel te lang gaat duren. Het aantal vergunningen moet omhoog. De vissersorganisaties staan vrijwel dagelijks op zijn deur te bonken met de boodschap dat ze ten onder gaan als ze geen pulsvisvergunning krijgen. Zijn partij, het CDA, voert de druk in de Tweede Kamer op.

‘Maximaal creatief’

In december 2010 mailt een medewerker van Bleker rond dat de ambtenaren ‘maximaal creatief’ moeten zijn, want de Tweede Kamer eist een verdubbeling van het aantal vergunningen. ‘De staatssecretaris kan dus eigenlijk niet zonder (die toezegging – red.) thuiskomen!’ Een EZ-ambtenaar voert rond die tijd overleg met een hoger geplaatste (waarschijnlijk de eerdergenoemde topambtenaar of Bleker zelf). Deze persoon wil ‘per se, coûte que coûte, een uitkomst die neerkomt op een verdubbeling door op creatieve wijze de 5 procentnorm te interpreteren’. De ambtenaar deelt zijn baas mee dat de EU-wetstekst weinig ruimte voor interpretatie laat. Zijn gesprekspartner wuift dat weg met de opmerking: ‘Ach, twee juristen, drie meningen.’

In de marge van de Visserijraad vindt Bleker een manier om de EU-regelgeving te omzeilen. Hij sluit een geheime deal met de Griekse Eurocommissaris voor Visserij Maria Damanaki. Zij geeft Bleker in een vertrouwelijke brief toestemming het aantal Nederlandse pulsvisboten tijdelijk met ‘maximaal 2,5 procent’ uit te breiden. Voorwaarde is wel dat die vissers meewerken aan wetenschappelijk onderzoek naar de milieueffecten van deze vistechniek. Het Europese parlement, de andere lidstaten en de Tweede Kamer krijgen de brief van Damanaki nooit te zien.

Onder leiding van Bleker besluit het ministerie Damanaki’s concessie maximaal uit te buiten: door te sjoemelen. De ambtenaren maken op slinkse wijze gebruik van het feit dat het begrip ‘boomkorvloot’ in de EU-wet niet gedefinieerd is. Ze verzinnen een eigen definitie, namelijk het aantal vistuigen (netconstructies). Gemiddeld telt elk schip dan twee keer mee. Ook tellen ze de hele garnalenvloot erbij op, terwijl de pulstechniek voor de meeste garnalenvissers niet interessant is. Dit dubieuze rekenwerk resulteert in een papieren boomkorvloot van 800 schepen, meer dan twee keer zoveel als er werkelijk rondvaren. Maar 2,5 procent van 800 is 20. Staatssecretaris Bleker kan de vissers nu met twintig vergunningen extra verblijden. Dat is bijna de verdubbeling die hij de Tweede Kamer beloofd heeft.

Het bedrog is afgestemd met Damanaki en de Europese directeur-generaal Visserij, de Britse Lowri Evans. De laatste wil later liever niet meer herinnerd worden aan de sjoemelafspraak met Nederland, mailt een van Blekers ambtenaren. Ze heeft er duidelijk een slecht gevoel over. Een van de juristen van EZ zal later opschrijven dat Damanaki de 2,5 procent ‘contra legem’ (in strijd met de wet) aan Bleker heeft toegezegd.

Triomfantelijk persbericht

De CDA-staatssecretaris stuurt een triomfantelijk persbericht om zijn diplomatieke succes uit te venten. Daarin staat dat hij 20 vergunningen extra kan verstrekken, maar niet hoe Nederland op dat aantal is gekomen. In andere EU-landen wekt het bericht dat Nederland nu over 42 pulsvisvergunningen beschikt meteen argwaan. Duitsland en Frankrijk stellen vragen: hoe is dat hoge aantal te rijmen met de 5 procent-norm? Een ambtenaar van EZ bekent in een interne mail dat die 42 feitelijk neerkomt op 15 procent van de Nederlandse kottervloot.

Het probleem van de staatssecretaris is hiermee niet opgelost. Onder de Nederlandse platvissers is een oneerlijke tweedeling ontstaan tussen degenen met en zonder pulsvisvergunning. Er is inmiddels een wachtlijst van ruim 40 ‘achterblijvers’ die ook zo’n vergunning willen. Bleker moet het aantal vergunningen dus opnieuw zien te verdubbelen om de wachtlijst weg te werken. Gezien het gebrek aan steun onder andere lidstaten neemt hij opnieuw zijn toevlucht tot een truc. Op een Europese top in oktober 2012 krijgt hij de andere visserijministers zover dat ze informeel instemmen met een verhoging van de pulsvislimiet tot 10 procent. Dat moet vervolgens nog wel formeel worden omgezet in wetgeving en behoeft de instemming van het Europees Parlement.

Bleker doet desondanks net alsof hij een keiharde toezegging heeft binnengehaald. Weer stuurt hij meteen een persbericht: ‘de hele wachtlijst kan worden weggewerkt’. In zijn laatste dagen als staatssecretaris (het kabinet is gevallen) belooft de CDA’er de sector en de Tweede Kamer zo opnieuw een verdubbeling van het aantal pulsvisvergunningen. Hij laat het aan zijn opvolger Dijksma over die boude belofte waar te maken.

Vlak voordat Bleker aftreedt, willen hij en de ambtelijke top de extra vergunningen ook al uitdelen. Als de juristen hun bazen erop wijzen dat dit zeer riskant is omdat de 10 procent-limiet nog niet door het Europees Parlement is, wuift een van de topambtenaren ook dat in eerste instantie weg. De toezegging van de visserijministers is volgens hem hard: daar kan niets meer misgaan.

Meer dan een jaar later blijkt dat blufpoker: bij de andere lidstaten is geen draagvlak voor de pulsvisserij. Dat Nederland niet kan uitleggen hoe het op basis van 5 procent aan 42 vergunningen komt, helpt niet om landen gunstig te stemmen. Het Europees Parlement torpedeert de 10 procent-verhoging in januari 2014 alsnog. Dijksma kan nu niet de ruim 80 vergunningen verstrekken die Bleker de vissers anderhalf jaar eerder beloofde. Zij weet niet dat 42 al dubieus is, omdat haar topambtenaar dat voor haar verzwijgt.

Achterkamertjespolitiek

Weer biedt achterkamertjespolitiek uitkomst. Dijksma zoekt Damanaki op in Athene en sluit met haar een ‘privédeal’. Damanaki geeft Dijksma alsnog toestemming het aantal vergunningen uit te breiden naar 10 procent (wat feitelijk ruim 30 procent is). Dit gebeurt op grond van een gezochte redenering, met opnieuw wetenschappelijk onderzoek als excuus. Damanaki is zo toeschietelijk omdat zij veel belang hecht aan innovatie in de visserij. De Eurocommissaris maakt zo op eigen houtje een democratisch besluit van het Europees Parlement ongedaan. Het onderzoek dat Damanaki eiste, blijkt jaren later nooit te zijn uitgevoerd.

Na het akkoord met Damanaki deelt Dijksma’s ministerie razendsnel de extra 42 vergunningen uit. De Nederlandse vissers zijn opgetogen, maar andere EU-landen zijn woedend. Hun ontgaat niet dat Nederland ineens 84 pulsvissers laat rondvaren. De Franse vissers roepen dat de Nederlanders met hun grote, moderne boten alle platvis voor hun neus wegkapen.

In 2019 betaalt Nederland alsnog de rekening voor zijn illegale praktijken. Het Europees Parlement stelt een totaalverbod in op de pulsvisserij in EU-wateren. Alle Nederlandse pulsvissers moeten terugvallen op de ouderwetse boomkor. Landbouwminister Carola Schouten mag het allemaal uitleggen aan de Tweede Kamer. De vissers hebben in de pulsvisjaren ‘historische rendementen’ behaald, constateert het Compendium voor de Leefomgeving. Nu zijn ze terug bij af. De laatste boten zijn donderdag teruggekeerd naar de haven. Toen ging het Europese pulsvisverbod in.

Henk Bleker reageerde deze week op de onthullingen van de NOS over de creatieve berekenwijze. Hij beweert daar niets van geweten te hebben. De Wob-documenten bewijzen het tegendeel. Bovendien: als Bleker echt dacht dat een uitbreiding van 2,5 procent op een totaal van zo’n 360 boten hem recht gaf op 20 extra vergunningen, lijdt hij aan ernstige dyscalculie.