Hoe een woningaankoop in Maastricht slecht samenviel met de integriteitsafspraken

In maart 2018 loopt in Limburg de spanning op: een ambitieus fusieproject van drie gemeenten dreigt te mislukken. De burgemeester van Maastricht neemt de betrokken topambtenaar in bescherming. Wat ze niet vertelt, is dat ze van plan is het huis van die ambtenaar te kopen.

Burgemeester Annemarie Penn-te Strake van Maastricht stapt op 26 april 2018 het kantoor van notaris Thissen binnen, aan de Avenue Céramique. Ze is hier voor een privékwestie: de aankoop van een woning aan de Looiersgracht, een pittoresk straatje met kinderkopjes in het Jekerkwartier, het oude hart van de Limburgse hoofdstad.

Een straat waar ze zelf al sinds 1991 woont. Naast haar woonhuis heeft ze er al een tweede pand, dat ze voor 1.850 euro per maand verhuurt. En nu komt ze voor de sleuteloverdracht van een derde woning, die ze ook wil gaan verhuren.

De koopprijs van 420 duizend euro was in maart al vastgelegd in een onderhandse akte. Als de notaris de definitieve koopakte heeft doorgenomen en de stukken zijn ondertekend, schudt de burgemeester de hand van de ver­kopende partij: Wim Lousberg.

De burgemeester kent Lousberg – ze hebben aan de Looiersgracht een paar jaar bijna naast elkaar gewoond en komen bij elkaar over de vloer. Als hij vertelt dat hij zijn huis wil verkopen, is Penn meteen geïnteresseerd. Over de verkoopprijs worden ze het onderling eens. Lousberg biedt het huis niet op de markt aan.

Maar de burgemeester kent hem niet alleen als buurman. Lousberg is ook de topambtenaar die het omstreden samenwerkingsverband leidt tussen drie Limburgse gemeenten, waaronder Maastricht. Hij is samen met de burgemeester verwikkeld in een gevoelige kwestie die in diezelfde periode tot verhitte discussies leidt in het stadhuis en later bekend zal komen te staan als de ‘spionage-affaire’. Een affaire waarin in het geheim de mailboxen van 41 ambtenaren zijn doorgelicht door Hoffmann Bedrijfsrecherche. Waarin ambtenaren in de kelder van het stadhuis zijn verhoord. Een affaire bovendien waarin Lousberg afhankelijk is van de steun van de burgemeester.

Dat roept de vraag op: was er sprake van een vriendendienst die haar politieke optreden heeft beïnvloed? En waarom zweeg de burgemeester in de gemeenteraad over haar aankoop?

De spanning loopt op in Limburg

Het verhaal dat zal uitmonden in de spionage-affaire begint in 2011, met een wens tot samenwerken van drie Zuid-Limburgse gemeenten: Maastricht, Heerlen en Sittard-Geleen. Door diensten op het gebied van personeels­administratie, ict en inkoop samen te brengen in het zogenoemde Shared Service Center Zuid-Limburg (SSC-ZL), zouden miljoenen euro’s kunnen worden bespaard, is dan de gedachte.

Onder leiding van Wim Lousberg, een flamboyante topambtenaar van de gemeente Heerlen, betrekt het SSC-ZL in 2016 een gerenoveerd kantoorpand in Heerlen. Op de gevel van het gebouw, met twaalf verschillende zijden, wordt een muurschildering van 750 vierkante meter aangebracht in Mondriaankleuren. Het is, zegt de projectleider, om te laten zien ‘dat de tijd niet stilstaat’. Het symboliseert het ­samenkomen van de drie gemeenten die zoeken naar ‘ingangen en wegen naar de toekomst’.

De colleges van de drie gemeenten hebben groot vertrouwen in de plannen, maar ambtenaren zijn minder enthousiast. Begin 2018 is er nog altijd geen akkoord over de arbeidsvoorwaarden van toekomstige medewerkers die vanuit de gemeenten de overstap moeten maken. De onder­nemingsraad van de gemeente Maastricht heeft negatief geadviseerd over het SSC-ZL en is zelfs naar de rechter gestapt om er een stokje voor te steken.

Het interne verzet brengt de gemeenten en het SSC-ZL in een lastige positie. Van de gewenste kostenbesparingen is door de vertraging geen sprake. Bovendien verslechteren de verhoudingen binnen het ambtenarenapparaat. Medewerkers vrezen een gedwongen transfer naar het SSC-ZL. De twijfels over de levensvatbaarheid van het samenwerkingsverband ­nemen toe.

Ook in het kantoor van het SSC-ZL in Heerlen, dat voor tien jaar is gehuurd en nog grotendeels leeg staat, is de spanning soms om te snijden. Directeur Lousberg maakt vaak ruzie met medewerkers, de weerstand tegen hem groeit.

Op 20 maart 2018 is het geduld van de burgemeester en wethouders van Maastricht op. Het sociaal plan voor de ambtenaren die overstappen naar het SSC-ZL, een van de splijtzwammen in de discussie over de samenwerking, wordt eenzijdig vastgesteld. Volgens dagblad De Limburger staat op het intranet van de gemeente: stemmen bij de ledenraadpleging heeft geen zin meer.

Ook de Maastrichtse wethouder John Aarts is het verzet van de ambtenaren zat. Volgens notulen die eind maart uitlekken, vraagt hij zich in een bestuurlijk overleg met de directie van het SSC-ZL af of juridische stappen mogelijk zijn tegen dwarsliggende kaderleden van de vakbond. Hij wil weten of hij die ambtenaren kan straffen of zelfs ontslaan.

Als de notulen onder ogen komen van ondernemingsraad en vakbondsleden, schrikken zij zich te pletter. Moeten zij zich zorgen maken over hun baan omdat zij zich kritisch hebben uitgelaten over de samenwerking? Zou de gemeente echt zo ver gaan om leden van het medezeggenschapsorgaan ‘uit de weg te ruimen’ om zo de toekomst van het SSC-ZL veilig te stellen?

Twee vakbondsbestuurders tonen de desbetreffende notulen op 12 april 2018 aan burgemeester Penn en de gemeentesecretaris, in de hoop dat zij de lucht kunnen klaren. Misschien, denken de vakbondsbestuurders, kan de burgemeester de gemoederen bedaren, de ambtenaren geruststellen en de wethouder om opheldering vragen.

Penn reageert anders dan gehoopt. Want meer nog dan over de ‘ontslagpassage’, windt de burgemeester zich op over het feit dat deze notulen zijn uitgelekt. Na een gesprek met SSC-ZL-directeur Lousberg komt ze later tot de conclusie dat die notulen nooit verspreid hadden mogen worden.

De deal met de buurman tevens topambtenaar

Dit speelt zich allemaal af in de weken dat de burgemeester privé bezig is met de koop van het huis aan de Looiersgracht van Lousberg. Een buurman met wie ze buiten werktijd goede contacten onderhoudt en die ze bij gelegenheid ook treft in de ­vastelaovond-driekleur ‘roed, geel en greun’, want Lousberg is de vicepresident van de Maastrichtse carnavalsvereniging Tempeleers en Penn de beschermvrouwe. Nu koopt ze onderhands zijn pand.

Volgens Wim Lousberg zijn er drie gegadigden voor zijn huis nog voordat hij het op de markt kan aanbieden. Hij zegt een makelaar te hebben gevraagd een marktconforme prijs te bepalen. De burgemeester reageert volgens Lousberg ‘het snelst en het concreetst’ en biedt het gewenste bedrag.

Voordat de burgemeester een ‘formeel bod’ doet, informeert ze bij commissaris van de koning Theo Bovens of de aankoop van invloed is op haar integriteit als burgemeester. Bovens ziet geen bezwaren. Volgens hem is er geen sprake van de schijn van belangenverstrengeling.

Maar Lousberg is als directeur van het SSC-ZL afhankelijk van een goede relatie met de burgemeester van Maastricht. Vooral omdat hij erg slecht ligt bij ambtenaren uit diezelfde stad, ­tegen wie hij volgens ingewijden flink tekeer is gegaan omdat ze kritische waren over het samenwerkingsverband tussen de drie gemeenten.

Opvallend genoeg is het ook Wim Lousberg die in juni 2018 een integriteitsmelding doet over het lekken van de concept-notulen waarin wordt gerept over het ontslaan van ambtenaren. Lousberg is geen medewerker van de gemeente Maastricht en officieel kunnen alleen die een integriteitsmelding doen. Toch wordt de zaak in behandeling genomen. Het Intern Meldpunt Integriteit van de gemeente begint een onderzoek naar het ‘lek’.

In een brief aan de vakbonden schaart Penn, oud-hoofdofficier van justitie, zich op 11 juni 2018 aan de kant van directeur Lousberg door nogmaals te hameren op de clande­stien verspreide notulen. ‘Het college acht het hoogst ongepast dat u een discussie meent te moeten oproepen over de inhoud van documenten die door middel van schending van de ambtelijke geheimhoudingsplicht en derhalve onrechtmatig zijn verkregen.’

Omdat het Intern Meldpunt Integriteit van de gemeente niet onomstotelijk kan aantonen wie de notulen heeft gelekt, worden rigoureuze maatregelen genomen. De gemeentesecretaris schakelt namens het college van B en W ­Hoffmann Bedrijfs­recherche in. Dat ­bureau licht in het geheim de mailboxen van 41 ambtenaren door. In een evaluatie van advocatenkantoor Pels Rijcken wordt de werkwijze van het detectivebureau ­later vooringenomen genoemd. Ook zijn volgens Pels Rijcken onnodig veel ambtenaren doorgelicht.

De burgemeester heeft nooit van het Hoffmann-onderzoek geweten, houdt ze in februari van dit jaar bij hoog en laag vol in een spoeddebat over de spionage-affaire. Raadsleden zetten vraagtekens bij die verklaring: hoe kan ze niks hebben gemerkt van de onrust in het stadhuis die ontstond toen ambtenaren werden verhoord?

‘Als uw raad mij niet gelooft, dan hebben wij hier een heel ander probleem’, zegt Penn met gefronste wenkbrauwen in het debat. ‘Dan hebben wij een integriteitskwestie en dan wil ik daar nu wel een punt van maken. (…) Ik wil hier vanavond weg met de zekerheid dat u mij gelooft. Anders kunnen wij samen niet meer verder.’

Door de zaal klinkt geroezemoes. Het debat, dat verspreid over twee avonden wordt gevoerd, is bij vlagen fel. En ja, er worden vragen gesteld over het functioneren van de burgemeester. Maar daar is de raad toch ook voor? Niemand had verwacht dat de burgemeester zou dreigen met een vertrek.

Belangenverstrengeling of niet?

Het ultimatum dat burgemeester Penn tijdens het debat botweg op ­tafel legt, ligt gevoelig. Maastricht heeft een bestuurlijk traumatische periode achter de rug. Burgemeester Gerd Leers moest na een affaire over een Bulgaars vakantiehuisje in 2010 vertrekken en zijn opvolger Onno Hoes legde in 2014 zijn functie neer na een privékwestie (zie kader).

Mede om die redenen is er in 2017 tijdens een heisessie door de raad een gedragscode opgesteld over de onderlinge omgangsvormen. Punt 2 daarin luidt: we twijfelen niet aan ­elkaars integriteit. Punt 11: we trekken elkaars integriteit niet in twijfel.

Burgemeester Penn stelt de raadsleden tijdens het debat voor de keuze: of ze geloven haar en stoppen met het in twijfel trekken van haar integriteit, of ze vertrekt. Daarna wordt de vergadering geschorst.

Na de pauze is de angel uit het debat. Misschien omdat raadsleden terugdenken aan hun heidag. Misschien omdat niemand zit te wachten op wéér een affaire rond de burgemeester.

Wat in elk geval niet meespeelt in eenieders afweging in het debat, is Penns deal met SSC-ZL-directeur Lousberg over het witte huis in het pittoreske straatje. Daarover zijn de raadsleden niet door haar geïnformeerd.

Terwijl het verdrag van de heidag ook stelt, in punt 9: we zijn eerlijk over onze overwegingen. De Maastrichtse gedragscode van de burgemeester schrijft boven­dien voor dat het handelen van de burgemeester ‘transparant’ is, ‘opdat optimale verantwoording mogelijk is en de controlerende organen volledig inzicht hebben in het handelen van de burgemeester en zijn beweegredenen daarbij’.

Hoe verhoudt zich dat tot het feit dat de aankoop van het pand aan de Looiersgracht door burgemeester Penn nergens bij de gemeente officieel is gemeld? Hoe kan de gemeenteraad haar controleren, als zij hier geen openheid over geeft?

Volgens de burgemeester was het ­melden van de deal met Lousberg niet nodig, omdat het gaat om een privézaak, ‘de reguliere aankoop van een huis’. ‘Er was en is geen sprake van een afhankelijkheidsrelatie tussen de burgemeester van Maastricht en de directeur van het SSC-ZL’, voegt haar woordvoerder daaraan toe.

Deskundigen halen die redenering onderuit. ‘Je hoeft geen afhankelijkheidsrelatie te hebben voor belangenverstrengeling’, zegt Marcel Becker, hoofddocent ethiek van het openbaar bestuur aan de Radboud Universiteit Nijmegen. ‘Dit is meer dan een ongelukkige samenloop van omstandigheden. Hoe kan de gemeenteraad haar nu nog vertrouwen?’

‘Dit is geen privékwestie’, zegt Douwe Jan Elzinga, hoogleraar staatsrecht aan de Rijksuniversiteit Groningen. ‘Als burgemeester ga je over integriteitskwesties, dan moet je dit soort dingen niet doen. En als je het dan toch al doet, dan moet je het op zijn minst bij de gemeente melden zodat de raad die persoonlijke belangen kan meewegen.’ ­Volgens Elzinga staan in deze zaak ‘alle alarmlichten op rood’.

Aan de Looiersgracht in Maastricht is daarvan weinig te merken. In het smalle straatje is het kalm als altijd. Een van haar huizen heeft de burgemeester verhuurd aan een Amerikaanse expat en haar hond. Het tweede is nog beschikbaar: voor 1.850 euro exclusief kunnen belangstellenden per direct terecht in haar ‘knusse, goed onderhouden wit geschilderde stadswoning met ommuurde tuin’. Op de foto’s van makelaarskantoor Het Hoofse Huis schijnt de zon precies op het terras. Op tafel staat voor de nieuwe huurder een fles witte wijn klaar.