Hoe de vaccin-alliantie van Hugo de Jonge eindigde in een diplomatieke sof

Minister Hugo de Jonge van Volksgezondheid was in 2020 vastbesloten om samen met Duitsland, Frankrijk en Italië vaccins in te kopen. Zelfs het ministerie van Buitenlandse Zaken werd gepasseerd bij het geheime initiatief dat uiteindelijk uitmondde in een diplomatieke nederlaag. Een reconstructie.

Het is de eerste week van mei als minister van Volksgezondheid Hugo de Jonge benaderd wordt door zijn Duitse collega Jens Spahn. De Duitse minister heeft een intrigerende boodschap. AstraZeneca heeft contact opgenomen met Berlijn om te vragen of Duitsland zich alvast wil committeren aan het veelbelovende vaccin dat het bedrijf ontwikkelt in samenwerking met de universiteit van Oxford. Spahn is geïnteresseerd en vraagt of ook Nederland wil participeren. Mogelijk gaat de Duitser ook nog wat andere landen benaderen.

De Jonge reageert welwillend. Vreemd is dat niet. De paniek van de eerste golf is net achter de rug en eindelijk kan worden nagedacht over een exit-strategie. Vaccins zijn daarbij cruciaal. Een samenwerking met Duitsland lijkt een buitenkansje.

Als de eerste coronagolf bovendien iets heeft geleerd, is het dat de Europese solidariteit niet vanzelfsprekend is. Vooral bij de strijd om beschermingsmiddelen werd dat pijnlijk duidelijk: grote landen als Frankrijk en Duitsland kondigden rücksichtslos exportverboden af om mondkapjes en andere spullen voor zichzelf te houden. Nederland zette aanvankelijk in op gemeenschappelijk inkoop via de EU, maar dat bleek een misrekening. De Europese Commissie slaagde er niet in om orde te scheppen op de vechtmarkt waar EU-lidstaat tegen EU-lidstaat opbood.

Bij de strijd om vaccins dreigt nu een nieuw gevecht. De Jonge houdt het contact met Spahn warm en in de loop van mei sluiten de ministers van Volksgezondheid van Frankrijk en Italië zich aan bij de gesprekken over een nog te vormen ‘vaccin-alliantie’. De ‘kopgroep van vier’ wil samen vaccins gaan veiligstellen voordat het te laat is. De bedrijven AstraZeneca, Janssen, Sanofi en Moderna komen in beeld als leveranciers. Aangezien het om ‘beursgevoelige informatie’ gaat, moeten de gesprekken geheim blijven, zo krijgen betrokkenen te horen.

Zo begint het korte avontuur van wat The Inclusive Vaccine Alliance (TIVA) zal gaan heten. Even behoort Nederland tussen mei en juni 2020 tot een kopgroep van vier landen aan de frontlinie van het gevecht om vaccins, maar lang zal dat niet duren. Interne documenten die nu via een beroep op de Wet openbaarheid van bestuur (Wob) door de Volkskrant openbaar zijn geworden, bieden voor het eerst een blik achter de schermen van de razendsnelle opkomst en ondergang van de omstreden alliantie.

Janssen

Nederland mag dan het kleinste land zijn binnen de alliantie, toch is het niet onlogisch dat De Jonge is benaderd om mee te doen. Nederland is thuisbasis van enkele cruciale bedrijven in het gevecht om vaccins. Niet alleen is Janssen in Leiden bezig met de ontwikkeling van een veelbelovende kandidaat, ook ondersteunende bedrijven als Halix en Patheon kunnen een belangrijke rol gaan spelen bij de grootschalige productie die nodig is.

De Jonge lijkt na het echec rond de beschermingsmiddelen ook weinig fiducie te hebben in de doortastendheid van de Europese Commissie. In een interne, Engelstalige memo van het ministerie van VWS van 28 mei wordt opgemerkt dat de VS, het VK en China al deals hebben gesloten met producenten. De EU heeft nog geen enkel vaccin veilig gesteld, ‘terwijl dat wel had moeten gebeuren’, zo staat in het document. ‘Vanwege de urgentie en het tempo’ pleit de memo daarom voor de vorming van een kopgroep.

Ook vanuit Duitsland klinkt dezelfde analyse: ‘Het zou onuitlegbaar zijn als andere regio’s in de wereld eerder vaccins hebben’, staat in een geanonimiseerde mail van het Duitse ministerie van Volksgezondheid aan het ministerie van VWS.

Diplomaten gepasseerd

De Jonge en zijn adviseur, ex-DSM-topman en nu corona-gezant Feike Sijbesma, betrekken op 25 mei premier Mark Rutte en minister van Financiën Wopke Hoekstra bij het plan om een inkoop-alliantie te vormen met Duitsland, Frankrijk en Italië. Opmerkelijk genoeg wordt minister van Buitenlandse Zaken Stef Blok bij dat gesprek niet uitgenodigd. Zo wordt er gebouwd aan een internationale coalitie zonder dat Nederlandse diplomaten op de hoogte zijn.

Op 3 juni 2020 komt er plotsklaps een einde aan de geheimzinnigheid. De Jonge maakt samen met zijn drie collega’s de oprichting van The Inclusive Vaccine Alliance publiek. De term ‘inclusive’ is op het laatste moment toegevoegd om duidelijk te maken dat op termijn ook andere landen zich kunnen aansluiten.

Achter de triomfantelijke presentatie van de alliantie gaat dan al een bitter gevecht schuil met Brussel. De Europese Commissie heeft op 3 juni vrij onverwacht een eigen vaccinstrategie bekendgemaakt. De verantwoordelijke Europees Commissaris Stella Kyriakides wil namens alle lidstaten opereren, maar ‘de grote vier’ met Nederland zien dat niet zitten. Zij willen zelf het voortouw houden en zoeken daarom de publiciteit.

In een interne mail legt een ambtenaar van VWS uit wat er is gebeurd: ‘Nu de Commissie met hun voorstel naar buiten kwam, moesten de vier landen ook versneld hun plannen presenteren.’

Verrassing

Het nieuws over de alliantie komt in binnen- en buitenland als een complete verrassing. Ambtenaren van het ministerie van Buitenlandse Zaken voelen zich overvallen door de brief die De Jonge naar de Tweede Kamer stuurt over de kopgroep van vier. ‘We hebben woensdagavond nog contact gehad…’, zo valt er in een kregelige mail aan VWS te lezen. ‘Had deze brief toen ook niet alvast even met ons gedeeld kunnen worden? De brief roept vragen bij ons op.’

Ook de EU-directeur van Buitenlandse Zaken, die het nieuws over de vaccin-alliantie via de media verneemt, trekt aan de bel bij VWS. ‘Het zou fijn zijn als we in het vervolg ietsje eerder betrokken kunnen worden. Dan kunnen we ook helpen dit zacht te laten landen bij de Europese Commissie.’

De directeur Internationale Zaken van VWS, die de leiding heeft bij het initiatief, reageert onderkoeld op de verontwaardiging vanuit diplomatieke hoek. ‘Ik snap je reactie. Maar soms zijn zaken net anders dan normaal.’

Buitengesloten EU-lidstaten staan perplex. Wat heeft de alliantie van vier te betekenen? Dringen ze voor bij de strijd om vaccins? En hoe valt het initiatief te rijmen met de pogingen van de Europese Commissie om gezamenlijk vaccins in te kopen voor de EU?

Benelux-partners

Ook Nederland heeft wat uit te leggen aan bondgenoten. België en Luxemburg voelen zich gepasseerd. ‘Waarom werden ze als Benelux-partners niet geconsulteerd’, is één van de vragen. Landen als Noorwegen, Oekraïne en Singapore kloppen opeens juist geïnteresseerd aan bij VWS. Ze willen weten of ze ook lid kunnen worden van ‘de inclusieve alliantie’.

Ambtenaren bij het ministerie van Hugo de Jonge weten zich niet altijd raad met alle vragen over de vaccin-coup. ‘Dit wordt binnen VWS in een klein verband gedaan, waardoor ook wij niet altijd alle antwoorden hebben op ieder moment’, schrijft een ambtenaar.

Een dikke week na de bekendmaking van het initiatief wordt het conflict binnen de EU op de spits gedreven, blijkt uit de stukken. België, Luxemburg en vijf andere kleinere lidstaten scharen zich tijdens een informele Europese Gezondheidsraad op 12 juni demonstratief achter de Europese Commissie. Die moet het mandaat krijgen om namens àlle lidstaten vaccins in te kopen. De kopgroep van vier mag niet op eigen houtje opereren, zo is de eis.

De vier alliantiepartners houden desondanks voet bij stuk. Op 13 juni maken De Jonge en de drie andere ministers van Volksgezondheid bekend dat ze een deal hebben gesloten met AstraZeneca voor de aankoop van 300- tot 400 miljoen vaccins.

De onderhandelingen met AstraZeneca zijn gedaan door Duitsland. VWS laat dat graag over aan het buurland, ook omdat de Nederlandse gezant Sijbesma, die het kabinet met adviezen bijstaat, in een lastig parket zit. De broer van de ex-DSM-topman heeft een hoge functie bij AstraZeneca. De schijn van belangenverstrengeling moet voorkomen worden, zo wordt schriftelijk vastgelegd.

VWS heeft wel de leiding bij de gesprekken met het in Leiden gevestigde Janssen. Er zijn externe adviseurs van onder andere KPMG en het advocatenkantoor Hoyng Rokh Monegier ingehuurd. Een kleine groep ambtenaren werkt zich over de kop.

Het zal al snel verspilde moeite blijken; er komen geen nieuwe deals meer van de alliantie. De in allerijl naar buiten gebrachte overeenkomst met AstraZeneca is een mislukt wanhoopsoffensief. De bedoeling was om aan andere lidstaten te laten zien dat TIVA daadkrachtiger opereert dan de Europese Commissie, maar heel uitgewerkt is de deal die gepresenteerd wordt niet.

Andere lidstaten mogen zich aansluiten, maar hoe dat in zijn werk moet gaan, blijft onduidelijk. Moeten ze de vaccins kopen van de andere vier landen? Wie draagt het financiële risico? De onrust rond de alliantie wil maar niet gaan liggen.

Merkel

Het is uiteindelijk Angela Merkel die haar minister van Volksgezond Jens Spahn terugfluit, zo zal onder andere de Volkskrant later berichten. De bondskanselier beziet de vaccin-alliantie van haar minister Spahn als een drieste Alleingang met grote politieke risico’s. De EU kan zich geen vaccin-oorlog tussen lidstaten veroorloven, oordeelt Merkel.

De Europese Commissie trekt vanaf 17 juni het hele dossier naar zich toe. Alle onderhandelingen met AstraZeneca, Janssen en de andere farmaceuten worden voortaan door Brussel gedaan. De vier alliantiepartners mogen nog een afgevaardigde sturen naar het gemeenschappelijke inkoopteam van de EU, maar daar blijft het bij.

Op 18 juni stuurt minister De Jonge een brief naar commissaris Kyriakides waarin hij zich neerlegt bij een vanuit Brussel aangestuurd inkoopproces. Van harte gaat het niet. De Jonge schrijft: ‘Ik wil duidelijk maken dat het volgens de vier landen van The Inclusive Vaccine Alliance van het grootste belang is om het onderhandelingsproces te versnellen.’

De onvrede over de Europese vaccin-aanpak zal daarna blijven doorsluimeren. Het duurt bijvoorbeeld nog tot augustus 2020 voordat er een nieuwe (goedkopere) deal wordt gesloten met AstraZeneca. Later zal ook blijken dat de VS en het VK belangrijke Europese productiefaciliteiten, zoals Halix in Nederland, hebben veiliggesteld, terwijl de EU dat heeft nagelaten. Halix produceert daardoor in eerste instantie exclusief voor de Britten.

Het gevaar van een vaccin-oorlog tussen lidstaten is wel geweken door het opdoeken van The Inclusive Vaccine Alliance (TIVA). Voor de betrokken hoofdrolspeler is de teloorgang van het initiatief pijnlijk. Voor de Duitse minister Spahn is het gezichtsverlies zo groot dat hij op 7 juli blijft volhouden dat de TIVA nog steeds actief is. Zelfs ambtenaren van VWS zijn daar verbaasd over.

Ook premier Rutte heeft blijkbaar moeite om zijn verlies te nemen. Tegen de ambassadeur van Nieuw-Zeeland zegt hij op 9 juli nog dat de TIVA ‘still alive and well’ is, blijkt uit de interne stukken.

De werkelijkheid is anders: de alliantie is weken eerder ten onder gegaan in de Europese machtsstrijd en er zal nooit meer iets van vernomen worden. Het verblijf van Nederland in ‘de kopgroep van Europa’ blijft zo beperkt tot enkele weken van hard werken, veel diplomatieke onrust en uiteindelijk weinig resultaat.

Met medewerking van Erik Verwiel