Hoe Brazilië elk jaar wereldkampioen in het recyclen van blikjes blijft

Elk jaar staat in Brazilië hetzelfde bericht in de krant: 'We zijn wereldkampioen blik recyclen.' In 2016 ging het om 280 duizend ton blikjes, ruim 98 procent van het totaal. Voor de overheid valt hier weinig eer aan te behalen. Het zijn de catadores de lata, de blikverzamelaars, die het wereldrecord mogelijk maken. Maar die worden zelden genoemd in de krantenberichten.

Ik zie ze dagelijks, struinend door mijn straat in het centrum van São Paulo, een dikke laag zwart eelt onder hun voeten. Met geconcentreerde blik turen ze naar opgehoopt afval in de goot, graaien in afvalbakken en scheuren vuilniszakken open. Bij iedere vondst lichten hun donkere ogen even op.

Een van hen is Ricardo Ferreira (29). Hij mist een voortand, maar heeft desondanks een innemende lach. 'Sommige verzamelaars hebben vaste adresjes', vertelt hij. 'Restaurants en café's houden de blikjes voor hen apart, ze hoeven er alleen maar langs te gaan.' Ferreira heeft geen vaste adresjes, ook geen woonadres trouwens. 'Na de dood van mijn vader, drie jaar geleden, belandde ik op straat.'

Soms slaapt hij onder de Minhocão (de grote worm); een 3,5 kilometer lang viaduct op twee blokken afstand van mijn appartement. Het gedrocht is gebouwd tijdens de militaire dictatuur en loopt dwars door het centrum van de stad. Een kilometer verderop ligt Cracolândia (Crackland) een 24-uurs openlucht-drugsmarkt, waar honderden verslaafden slapen, crack roken of wezenloos voor zich uit staren.

Ook Ferreira rookt crack, maar hij probeert zijn gebruik onder controle te houden. 'Ik ben niet zoals die lui in Cracolândia', zegt hij. 'Ik wil een beetje scherp blijven.' Hij zucht diep. 'Maar het is niet makkelijk. De drug is machtig, ze trekt aan me. Je moet heel sterk zijn om de verleiding te weerstaan.'

Ferreira heeft geen vaste routine. Hij sloft maar wat door de straten, opent simpelweg iedere vuilniszak die hij tegenkomt. Heeft hij beet, dan giet hij de restjes vocht op straat, stampt de blikjes plat en gooit ze in een zak die hij op zijn rug meesjouwt. Ferreira steekt zijn hand uit, toont de littekens op zijn lange magere vingers: 'Glas in vuilniszakken.'

Soms zijn er feestjes op pleinen of in parken, dan is het makkelijk scoren. Zo rond de feestdagen gaan de zaken ook goed. Brazilianen drinken veel bier, het liefst uit blik. 'En mensen zijn vrijgevig in deze tijd', aldus Ferreira. 'Soms krijg ik zomaar geld van een voorbijganger, zonder dat ik erom vraag.' Een kilo blikjes, ongeveer 65 stuks, levert 85 eurocent op. Een portie crack kost 1,25 euro.

Vanaf het Minhocão viaduct is het nog tien minuten lopen naar het inzamelpunt, een schuur in een van de oude panden in de wijk Campos Elíseos. De naam (Champs-Élysées) stamt uit de tijd dat hier de elite van de stad woonde, de mannen die fortuin hadden gemaakt met de internationale koffiehandel. Het was de eerste geplande wijk van São Paulo, nu uitgegroeid tot een metropool van 20 miljoen inwoners.

Er staan veel van de statige panden leeg. Het glas in de ramen gebroken, het hout van de veranda's verrot. Een kleine favela aan de rand van de wijk doet dienst als opslagplaats voor de drugsdealers die in Cracolândia werken. 'We bevinden ons hier op de grens tussen boven- en onderwereld', zegt Jeferson Santos (18), terwijl hij het blik van Ferreira op een weegschaal kiepert.

Santos leefde in armoede tot zijn vader zes jaar geleden het afvalinzamelpunt begon. De schuur staat vol enorme juten zakken met blik, koperdraad, oud karton en ander recyclebaar materiaal. Het familiebedrijf is zeven dagen per week, 24 uur per dag geopend en heeft volgens Santos een omzet van 2.500 euro per week. Daar kunnen hij, zijn vader, zes broers en zussen en een aantal neven prima van rondkomen.

Op zijn mobiele telefoon heeft hij foto's van de pistolen die hij soms aantreft in de zakken met verzameld blik. 'Gedumpte moordwapens.' Santos verkoopt ze door aan de drugsdealers. 'Ik wil dit werk niet mijn hele leven doen', zegt hij. 'Ik heb net de middelbare school af, volgend jaar wil ik naar de universiteit, geschiedenis studeren.'

Santos betaalt Ferreira voor het blik, die er tevreden vandoor gaat. 'Mijn vader betaalt de politie wekelijks 300 euro en een jaarlijkse kerstbonus van 50 duizend euro', aldus Santos. In ruil daarvoor krijgen ze bescherming. 'We zijn een paar keer overvallen, de politie heeft de daders vermoord', vertelt hij. 'Ik keur het ook niet goed', zegt hij als hij mijn geschrokken blik ziet. 'Maar hoe moet het anders?'

Dan komt Paulo Enrique da Silva binnen, een 75-jarige gepensioneerde econoom. 'Het is belangrijk dat je opschrijft dat niet alle blikverzamelaars verslaafd zijn, of dakloos', zegt hij. 'Ik heb een eigen huis en een goed pensioen. Maar ik loop iedere dag mijn rondje blik.' Hij kijkt triomfantelijk. 'Het houdt me fit, en zo draag ik bij aan een schonere planeet.'