Het wordt tijd dat de Volkskrant het woord allochtoon afschaft

In een reportage over rellen in de Haagse Schilderswijk stond de volgende passage: 'Op het plein staan een man of driehonderd. Driekwart daarvan is Marokkaans, de rest Turks, Surinaams of Antilliaans. Er lopen ook een paar Nederlanders tussen, die net zo fanatiek stenen gooien.' Het deed lezers pijn aan de ogen en misschien ook wel in het hart. Had de journalist soms de identiteit van alle relschoppers gecontroleerd, vroeg een briefschrijver. Beschikten 'alleen de blanke personen over een Nederlands paspoort'? Niet alleen de politie, ook de krant stigmatiseert, concludeerde een lezer. Op Twitter reageerde een Amsterdamse gevat: 'Altijd leuk om te weten dat je niet thuishoort waar je geboren bent. Ik wil nu ook rellen. Voor beter onderwijs.'

De auteur wilde bij de spreektaal van de bewoners blijven, vertelt hij. 'In de Schilderswijk zeggen ze: ik ben Turk of Marokkaan, en spreken ze over Nederlanders.' In een citaat kan dat prima worden uitgedrukt, maar voor de krant kan spreektaal niet normbepalend zijn. Het leidt tot willekeur en is feitelijk onjuist. Het gaat hier in de eerste plaats om Nederlanders. Pas daarna komt hun culturele bagage eventueel in beeld.

De eindredactie had daar alert op moeten zijn, maar tast tegelijkertijd in het duister omdat de krant geen duidelijke regels voor het benoemen van afkomst hanteert. Al jaren wordt er selectief, inconsequent en misleidend met etnische kwalificaties omgesprongen. Dan gaat het over een 'Turkse wethouder', 'Somaliërs in de bijstand', of 'de Marokkaan met de scooter'.

Amerikaans koppeltekenmodel

Na de moord op Pim Fortuyn leek de huiver voor politieke correctheid de boventoon te voeren. Het 'multiculturele drama' moest benoemd, alles moest gezegd. Het debat kan echter net zo hard of soft worden gevoerd als men nauwkeurig is en recht doet aan de realiteit. Wanneer etnische vermelding relevant is (daarover straks meer), kan een voorbeeld worden genomen aan het Amerikaanse koppeltekenmodel. In de VS is het spreken over African-Americans, Irish-Americans etc, in de media en daarbuiten gemeengoed.

Wil de Volkskrant feitelijk en secuur zijn, dan dient zij in de eigen berichtgeving systematisch de streepjes-Nederlander in te voeren. Zo'n regel geldt niet voor citaten en opiniestukken. De redactie legt een ander niets op. Wie wil fulmineren tegen 'Marokkaanse rotjochies', krijgt geen correctie van de redactie. Een verslaggever dient daarentegen wel consequent over 'Marokkaans-Nederlandse jongens' te schrijven, of over Marokkaanse origine/komaf.

Aan het vermelden van afkomst en andere identiteitsbepalende categorieën gaat nog een cruciale stap vooraf: is het essentieel voor het stuk? Wereldwijd waarschuwen journalistieke gedragscodes voor discriminerend taalgebruik. Onderscheid op basis van onder andere ras, afkomst of godsdienst mag alleen gemaakt worden indien dat functioneel is. Soms is het evident, zoals bij de onlusten in de Schilderswijk - die draaien om discriminatie en uitsluiting. Ook bij andere 'probleemonderwerpen' (werkloosheid, achterstanden in het onderwijs, criminaliteit) biedt afkomstvermelding veelal inzicht. Andere situaties vergen extra oplettendheid.

Woensdag stond een navrant voorbeeld op de economiepagina. Bij een artikel over prijsverschil tussen A-merken en huismerken in supermarkten vermeldde een fotobijschrift: 'Een moslima bij de zuivelafdeling van de Jumbo in Breda.' De vrouw was gesluierd, maar het verhaal had in de verste verte geen link met moslims. 'Ik zie geen enkele relevantie voor het benoemen van het geloof van deze KLANT', reageerde een van de vele lezers. Op de site was de religieuze typering nog pijnlijker, omdat er meer foto's van winkelende mensen stonden, die wel als 'klanten' of 'kinderen' werden aangeduid en niet - zoals een lezer fijntjes mailde - als 'christenen, joden of atheïsten'. 'Daarmee draagt de krant toch weer bij aan de tegenstelling moslims/niet-moslims.'

Wij-zij-denken

'Allochtonen' is volgens velen - van hoogleraren en politici tot journalisten en lezers - ook zo'n term die het wij-zij-denken versterkt. Neutraal is het woord - ooit bedoeld als objectieve vervanger van minderheden - allang niet meer. Zo gebruikt de gemeente Amsterdam de term niet meer, het Sociaal en Cultureel Planbureau evenmin. Bovenal is het een vaag containerbegrip. Vorige week dook een meerderheid van 'allochtone jongeren' in een stuk op. Maar wie werd daarmee bedoeld? Volgens de standaarddefinitie is iedereen met tenminste een ouder geboren in het buitenland een allochtoon. Iemand met een Britse moeder en Nederlandse vader dus ook. Een algemenere definitie is 'van elders afkomstig' (Van Dale). Maar kun je jongeren die hier geboren en getogen zijn zo indelen?

'Je kunt niet een beetje allochtoon zijn, het is erbij of er niet bij horen', schreef de hoofdredacteur van De Morgen op 20 september 2012 in een statement op de voorpagina, waarin de krant afscheid nam van het woord allochtoon. Aanvankelijk kreeg de Vlaamse krant veel kritiek. De redactie werd in de hoek van 'multicultiknuffelaars' geduwd. 'Alsof we negatieve aspecten van de multiculturele samenleving wilden verbloemen', vertelt een commentator van de krant. 'Het omgekeerde is eerder waar. We zijn veel preciezer geworden in het beschrijven van bepaalde bevolkingsgroepen. We denken er bewuster over na.'

Zorgvuldiger berichtgeving

Bij de Volkskrant ijveren een aantal redacteuren ook al jaren voor zorgvuldiger berichtgeving over afkomst en identiteit. 'Woorden zijn niet onschuldig', merkte de chef opinie onlangs op tijdens een redactiebespreking. 'Het maakt uit hoe we elkaar benoemen in een diverse, multi-etnische samenleving.' Zijn verhaal vond weerklank bij de hoofdredacteur, die beloofde er werk van te maken.

Het wordt tijd dat de Volkskrant in de eigen berichtgeving het woord allochtoon afschaft (citaten, opiniestukken of beleidstaal uitgezonderd). We kunnen best zonder, dat bewijzen landen die op Nederland lijken en zo'n begrip niet kennen. Veel preciezer is de methode van de streepjes-Nederlander. Als het toch over een groep moet gaan, is (eerste of tweede generatie) migranten of 'van migrantenafkomst' een optie. Dat klinkt zakelijker dan krampachtige alternatieven als 'medelanders' of 'nieuwe Nederlanders'.

De Volkskrant wordt er niet heel anders van, maar zal meer recht doen aan de diversiteit van de samenleving. Daardoor wordt ze misschien ook herkenbaarder en aantrekkelijker voor meer lezers.