Het Wilhelmus, een gekleurd volkslied

Welke muziek ten gehore wordt gebracht als premier Balkenende straks, tijdens het Nederlandse voorzitterschap van de EU, op het marinevliegkamp Valkenburg zijn buitenlandse collega's verwelkomt, is nog geen uitgemaakte zaak. Uiteraard het volkslied van de gast. Maar het Wilhelmus? Alleen als ik erbij ben, zegt koningin Beatrix.

Wat een triviale kwestie leek, bleek de afgelopen weken goed voor een interessante discussie. Van wie is het volkslied? Van mij, zou de koningin hebben gezegd. Niet waar, reageerde de RVD namens de majesteit. Maar als de minister-president een buitenlandse gast ontvangt, zo bevestigde de RVD w wordt alleen het volkslied van de gast gespeeld. Niet het Wilhelmus, tenzij iemand van het Koninklijk Huis bij de ontvangst aanwezig is. Voor de koningin is het Wilhelmus dus toch een beetje meer van haarzelf dan van de natie. In afwezigheid van majesteit klinkt nu de bij vrijwel iedereen onbekende Mars van de jonge Prins van Friesland.

Een overigens interessante keuze omdat met de jonge prins wordt gedoeld op de Friese stadhouder Johan Willem Friso van Nassau-Dietz (1687-1711). Nadat koning-stadhouder Willem III in 1702 kinderloos was overleden, ging de Oranje-titel over op de Friese tak van de Nassaus. Koningin Beatrix heeft dus alle reden haar eer te bewijzen aan Johan Willem Friso, zonder wie er reeds eeuwen geleden een einde was gekomen aan de Oranje-dynastie.

Er is echter slechts officieel volkslied, het Wilhelmus, en uit de reacties van de afgelopen weken blijkt dat de nationale hymne zowel appelleert aan een gevoel voor traditie als onbegrip ontmoet. Wat moeten we eigenlijk met een volkslied waarin de ik-figuur trots meldt dat hij van 'Duitschen bloed' is en de koning van Spanje altijd heeft ged? Wie weet tenslotte nog dat 'Duits' eigenlijk moet worden gelezen als 'Diets', dus als 'Nederlands' (Dutch)? En dat het Wilhelmus juist verdedigt dat Willem van Oranje de Spaanse koning heeft afgezworen?

De schrijver van het Wilhelmus had, evenmin als de tekstdichter van bijvoorbeeld de Marseillaise en The Star Spangled Banner, nooit de bedoeling een nationale hymne te componeren, een begrip dat pas uit later eeuwen dateert. Het Wilhelmus verwoordt net als het Franse en Amerikaanse volkslied een cruciaal moment in de geschiedenis en had toen een andere functie dan nu.

Het Nederlandse volkslied is het oudste ter wereld, al bestaat er geen absolute zekerheid over het jaar waarin de tekst het licht zag (rond 1570), noch over het auteurschap. De meeste historici houden het op de schrijver-staatsman Philips van Marnix, heer van St. Aldegonde (1540-1598), beter bekend als Marnix van St. Aldegonde.

Van Aldegonde was een naaste bondgenoot van prins Willem van Oranje en voorvechter van de reformatie. Dit verklaart ook het karakter van de tekst. Het is voor alles een eerbetoon aan de Vader des Vaderlands, 'Een nieuw Christelick Liedt gemaect ter eeren des Doorluchtichsten Heeren, Heere Wilhelm Prince van Oraengien', zoals de anonieme toelichting in het Geuzenliedboek van 1581 luidt.

Sommigen veronderstellen twee auteurs, een onbekende die verantwoordelijk is voor de oorspronkelijke tekst, waarna Marnix van St. Aldegonde de inhoud later nog iets meer Oranje zou hebben gekleurd. Het resultaat is een lied dat het midden houdt tussen een kerkelijk gezang en een politiek strijdlied, al komt het met zijn vijftien coupletten (waarvan de beginletters samen de naam Willem van Nassov vormen) nu wel erg langdradig over.

Over de herkomst van de melodie is minstens zoveel gespeculeerd. De wijs gaat vermoedelijk terug op een Frans katholiek spotlied op de Prins van Condeen Franse Hugenoot die in 1568 een mislukte poging deed Chartres in te nemen. Een lied van de vijand zogezegd. De vraag is of de tekstdichter zich van deze ironie bewust was. Bij de belegering van Chartres werd gebruik gemaakt van Duitse huurlingen, waarvan een aantal na terugkeer in dienst trad van Willem van Oranje. Zij brachten waarschijnlijk wel de melodie mee, maar niet de Franse tekst. De huidige melodie is overigens een bewerking van de oorspronkelijke versie door de Adriaan Valerius, opgenomen in een liedbundel over de 80-jarige oorlog uit 1626.

Volksliederen zijn onlosmakelijk verbonden met de natievorming zoals die met name in de negentiende eeuw zijn beslag kreeg. Na de herwonnen onafhankelijkheid in 1813 ontstond ook in Nederland de behoefte aan een nationale hymne die de verbondheid tussen volk, vaderland en vorst tot uitdrukking bracht. Ondanks de nog altijd bestaande populariteit van het Wilhelmus, koos men voor een zeer nationalistische tekst van de dichter Hendrik Tollens:

Wien Neerlands bloed door de aders vloeit,

Van Vreemde smetten vrij.

Het zingen van dit lied zou nu vermoedelijk tot een klacht bij het Landelijk Bureau Racismebestrijding leiden, maar ook toen gingen al snel stemmen op dat men dan toch liever het Wilhelmus had. Het zou echter nog tot 1932 duren voor het kabinet het Wilhelmus tot het offici Nederlandse volkslied zou verheffen.

Ook al kan de koningin formeel geen rechten doen gelden op het Wilhelmus, het blijft in de eerste plaats een Oranje-lied, zij het dat zonder de Oranjes er misschien ook geen Nederland was geweest. Het verklaart waarom het volkslied vooral in linkse en republikeinse kring altijd ongemakkelijke reacties is blijven oproepen. Misschien was er iets te zeggen geweest voor de Deense oplossing: een volkslied voor algemeen gebruik en een lied dat wordt gespeeld in aanwezigheid van de koninklijke familie. Maar ja, het EK-voetbal leert dat het onthouden van de tekst van volkslied ons al moeite genoeg kost.