Het verhaal van de zon die weer op de terugtocht gaat

Een zonnewende begroeten in de stijl van onze verre voorouders is nog niet zo makkelijk. 'Ik wil hun plezier niet bederven', zegt archeoloog Mike Parker Pearson over de duizenden mensen die vandaag de midzomer vieren bij de prehistorische stenencirkel in het Britse Stonehenge. 'Maar eigenlijk staan ze daar op het verkeerde moment. Een half jaar te vroeg, of te laat, zo je wilt.'

Staren naar de zonsopkomst; staand, zittend of dansend rondom een vierduizend jaar oud monument. Zo bejubelt een bont gezelschap van moderne druïden, hedendaagse heksen en bier drinkende toeristen jaarlijks de langste dag van het jaar in Stonehenge. De eerste zonnestralen komen tijdens de zomerzonnewende precies boven de Heelstone uit, een opvallende steenkolos in de buitenring van het prehistorische kunstwerk.

Over de functie van de stenencirkel wordt al vele decennia gespeculeerd: is het een zonnewijzer die dienst deed als kalender, een monument om een zonnegod te vereren, een offerplaats misschien?

Niemand groef dieper in de geschiedenis van de stenen cirkel dan Parker Pearson van het University College in Londen. Met zijn schep en kwast stuitte hij op de lichamelijke resten van vele mensen die in de prehistorie zijn begraven rond het monument. Als bijvangst diepte hij botten en tanden op van honderden varkens die werden geofferd, vermoedelijk tijdens grote feesten.

De sporen van slijtage op de varkenstanden verraadden dat de dieren gemiddeld zo'n negen maanden leefden. 'Aangezien ze in de lente werden geboren, zijn ze waarschijnlijk geofferd bij de zonnewende in de midwinter', aldus Parker Pearson. 'Dat was de tijd waarin er feest werd gevierd.'

Maar of het nu om de winterzonnewende of de zomerzonnewende ging, de grote vraag blijft: wat bezielde de prehistorische volkeren om hun monumenten af te stemmen op de baan van de aarde rond de zon? En waar haalden ze de kennis vandaan?

De aanleg van Stonehenge was bepaald geen unicum in de prehistorie. In Schotland (Aberdeenshire) zijn vergelijkbare op de zon gerichte stenencirkels te vinden. De tempel van Amon in Egypte lijkt eveneens een voorbeeld van zon-architectuur; in de midwinter schijnen zonnestralen precies door de ingang. Op de wanden van piramides in Peru en Mexico ontstaan bij een bepaalde stand van de zon zelfs bijzondere schaduwvormen.

Die 'knipogen' van de oude bouwsels naar de zonnewendes zijn volgens de Amerikaanse socioloog Michael Macy goed verklaarbaar. 'Het menselijk brein is gemaakt om verbanden te leggen, logica te zoeken in de omgeving', zegt de wetenschapper die aan Cornell University onderzoek doet naar de verspreiding van kennis in samenlevingen.

Iedere keer dat een beschaving de terugkerende cyclus van de kleiner en groter wordende zon ontdekte, beleefde zo'n cultuur volgens Macy een collectief eurekamoment.

'Ze zagen een herhalend patroon en beschouwden dat als een teken van de goden, omdat ze het niet logisch konden verklaren, zoals wij. Waarschijnlijk bouwden ze daarom vaak een eerbetoon in de vorm van een bouwwerk, of hielden ze offerfeesten.'

Het meest bijzondere voorbeeld van 'zonne-architectuur' staat op naam van de Maya's. Op de zijkant van de piramide van Kukulcan in Chichen Itza, Mexico, lijkt op 21 maart een slang van licht naar beneden te kruipen door de schaduwinval op de trappen langs de wanden.

Het bouwwerk is afgestemd op de equinox, het punt tussen twee zonnewendes in, waarbij de zon loodrecht boven de evenaar staat, verklaart Laura van Broekhoven, conservator van het Rijksmuseum Oudheden Leiden en expert op het gebied van oude culturen in Midden en Zuid-Amerika.

Het astronomisch inzicht voor het bouwkundig hoogstandje van de Maya's werd vermoedelijk verzameld door geleerden die zich bezighielden met astronomische waarnemingen. 'Zij telden de dagen en volgden hemellichamen zoals de zon, de maan en planeten', aldus Van Broekhoven.

Op basis van die studies vierden de Maya's ook feesten en deden ze voorspellingen. 'Tijdens zonnefeesten vonden er ceremonies en dansen plaats. Daarnaast werd de astronomische kennis gebruikt om bijvoorbeeld te bepalen wat de beste dag was om te trouwen.'

Die verering van de zon moet niet worden afgedaan als prehistorische hocus pocus, benadrukt Van Broekhoven. 'Bedenk dat mensen daadwerkelijk afhankelijk waren van de zon: voor licht, voor landbouw, maar ook voor tijdmeting. Het is niet zo gek dat ze de stand van de zon goed in de gaten hielden.'

En eigenlijk is er sinds de tijd van de Maya's maar weinig veranderd. 'Het is vreemd dat mensen oude zonnekalenders vaak zien als iets dat ver van ze afstaat, iets occults bijna', zegt Van Broekhoven.

Steeds als we op ons mobieltje kijken hoe laat het is, het weerbericht checken of een blik werpen op de verjaardagskalender op het toilet, kijken we indirect naar de hemel. 'Ons besef van tijd, ons jaar, onze maanden en onze verjaardagsfeesten; een groot deel van ons dagelijks leven is nog gebaseerd op de zon, al beseffen we dat niet altijd meer.'

Niet alle prehistorische volken bulkten echter van de kennis over de zonnewende. De beroemdste stenencirkel van Groot-Brittanië kwam waarschijnlijk zelfs grotendeels door toeval tot stand, vermoedt Mike Parker Pearson. De Brit hakte met zijn collega's net zo lang in de diepere grondlagen van Stonehenge totdat hij de prehistorische landschapsvormen in kaart kon brengen.

Wat bleek? Al ver voordat de rijen met stenen naar Stonehenge werden gesleept, lag er een natuurlijke kloof op de plek van het megalitisch monument, precies op de as van de zonnewende. 'Het prehistorische volk moet simpelweg hebben gezien dat de zon in de midwinter precies boven deze kloof onderging.'

De motieven voor de aanleg van het monument waren volgens Parker-Pearson gedeeltelijk spiritueel. Daar wijzen althans de resten op van 64 mensen die in de stenencirkel werden begraven. 'Het was de grootste prehistorische begraafplaats van Groot-Britannië. Waarschijnlijk geloofden de mensen dat de plek door zijn bijzondere ligging ten opzichte van de zon een soort connectie had met het hiernamaals, dat het een plek was die de aarde en de hemel verbond.'

Maar het monument had waarschijnlijk ook een praktischer doel: mensen bij elkaar brengen. De varkens die in Stonehenge zijn begraven kwamen uit alle uithoeken van het Britse eiland, zo blijkt uit genetisch onderzoek, sommigen zelfs uit Schotland.

'Religie en politiek lagen dicht bij elkaar in de prehistorie', zegt Parker Pearson. 'In de midwinter was de steencirkel mogelijk ook een monument ter vereniging van verschillende volken in het prehistorische Groot-Brittannië. Ze brachten allemaal hun eigen offers mee.'

De moderne viering van de zonnewende lijkt in die zin toch een beetje op wat onze verre voorouders deden, geeft Parker-Pearson toe. 'Nog steeds komen de feestvierders bij Stonehenge uit alle windstreken', zegt hij. 'En ach, eigenlijk snap ik ook wel waarom het oorspronkelijke tijdstip van de viering niet wordt aangehouden, in de midwinter is het gewoon veel te koud om buiten een feestje te vieren.'

undefined

HEKS, ASTROLOGE & DRUïDE

De zonnewende speelt nog een grote rol in het leven van moderne druïden, heksen en astrologen. Hoe beleven zij dit natuurverschijnsel?

undefined

Liz Hathway (57), astrologe

'Ik vier de zonnewende thuis. Daar staat een altaar waar ik spullen op zal leggen die te maken hebben met dit seizoen, zoals zomerkruid en schelpen. Een zonnewende is een belangrijk keerpunt in de astrologie. Over het algemeen kun je zeggen dat deze gebeurtenis een goed moment vormt om een nieuwe start te maken. De zonnewende kan mensen een nieuwe impuls geven, een soort startenergie.

'Maar ik merk dat de belangstelling voor de zonnewendes toeneemt, ook buiten de astrologie. Mensen bellen me en vragen: wat is er ook alweer aan de hand dit weekend? Er gebeurt toch iets belangrijks? Ik vind het heel goed dat mensen zich bewust zijn van dit soort keerpunten en dat ze het op hun eigen manier vieren, bijvoorbeeld door thuis een plek te creëren voor hun eigen bricolage van objecten die een speciale betekenis voor hun hebben.'

undefined

Esther van der Weide (38), heks

'Voor mij is de zonnewende het feest van het vuur, omdat vuur de kracht van de zon symboliseert. Ik leid een coven, een groep van heksen met wie ik midzomer zal vieren. Vanavond zullen we bijvoorbeeld om een vuur dansen en zakjes met zomerkruiden in de vlammen gooien om de zorgen te verdrijven.

'Als heks ben ik me erg bewust van seizoenen en oude volkswijsheden. De midzomer is een tijd van groei, je krijgt energie van de zon. Dit is dus het moment om goede voornemens uit te voeren. Als je je hebt voorgenomen om dit jaar een boek te schrijven, ga dan nu aan de slag.

'Tijdens de zonnewende vier ik ook de overvloed van het seizoen en het leven zelf. Ik zoek verbinding met anderen, de natuur, maar ook met de magische wereld. Al van jongs af aan zie ik soms dingen die anderen niet zien, geesten bijvoorbeeld. Binnen de hekserij wordt daar niet zweverig over gedaan. Het wordt gezien als iets doodnormaals. Dat past bij me.'

undefined

Jurre Yntema (60), druïde

'Voorafgaande aan de zonnewende vierde ik dit jaar met vierhonderd druïden uit de hele wereld een ceremonie bij onder meer Stonehenge.

'Samen vormden we een cirkel, zongen we mantra's en eerden we de windrichtingen. Die ceremonie is geen doel op zich. Van oudsher is de midzomer een tijd waarin je bijna gaat oogsten. Het is daarom een moment waarop ik me afvraag: waarmee ben ik dit jaar begonnen en hoe staat het met de uitvoer van die plannen? Komt alles wat ik had bedacht ook van de grond?

'Als druïde probeer ik verder zo veel mogelijk in contact te zijn met de natuur. De zon, maar ook de duisternis speelt daarin een belangrijke rol.

'De Kelten zagen de zonsondergang als het begin van de dag. Dat was de periode waarin ze plannen maakten, daarna gingen ze slapen en de volgende dag voerden ze hun plannen uit. Tegenwoordig zijn we dat ritme kwijtgeraakt. De meeste mensen gaan slapen en beginnen aan hun dag zonder dat ze op een rijtje zetten wat ze zullen gaan doen. Een verkeerde ontwikkeling in mijn ogen.'

undefined

STEMMINGSWISSELING NA MIDZOMER

Zorgt de zonnewende ook vandaag de dag nog ongemerkt voor een stemmingswisseling in de samenleving? Socioloog Mark Macy van de universiteit van Cornell bestudeerde met een computerprogramma de woordkeuze van 2,8 miljoen gebruikers op Twitter. Uit zijn analyse, gepubliceerd in het wetenschapstijdschrift Science, zou blijken dat twitteraars meer positieve woorden gebruiken in de periode voor de zomerzonnewende, als de daglengte langzaam toeneemt. Na de zonnewende, als de dagen weer korter worden, verdwijnt dat positivisme. 'Het gaat wel om een heel klein effect dat alleen meetbaar is bij grote groepen', geeft Macy toe. 'Maar het is mogelijk dat de zonnewende een kleine invloed heeft onze psyche, zonder dat we ons daar bewust van zijn.'

undefined