HET OPPOETSEN VAN OUDE VERNIEUWING

Het essay van Peper is een ruime verspreiding waard. Het is een doorwrochte poging om te doorgronden waarom de rol van de overheid steeds verder afkalft. Kernbegrippen in zijn analyse zijn: de burger neemt zijn lot steeds meer in eigen hand, de overheid krijgt het gezag niet meer cadeau, maar moet zich telkens opnieuw legitimeren, traditionele vormen van binding in de samenleving bestaan niet meer, het verzuilde middenveld als intermediair is verdwenen, ook de politiek is een markt geworden, politieke partijen vervagen, de overheid vergruist, niemand weet meer wie voor wat verantwoordelijk is, de burgers gebruiken de overheid als pispaal, het dragen van ministeriële verantwoordelijkheid wordt steeds moeilijker, de politiek moet meer leiderschap durven nemen, ook op het terrein van normen en waarden.

Ik doe Peper natuurlijk tekort met deze opsomming van kernbegrippen, maar ik wil niet te veel ruimte besteden aan een samenvatting van het stuk. Ik wil het hebben over de operationele waarde ervan. Wie kan er wat mee? Aan het slot doet Peper vier suggesties voor verbetering. 'In de eerste plaats', zegt hij, 'zal het er in toenemende mate om moeten gaan dat overheid en politiek - het kabinet voorop - waarden en normen achter de politiek zichtbaar maken, ontwikkelen, articuleren en uitdragen, en vervolgens stevig en helder inzetten op de naleving daarvan. (. . .) Gezaghebbend richting geven, dat zal de opdracht zijn. Bijvoorbeeld een enthousiasmerende aanpak van het versterken van de sociale cohesie (omdat we elkaar nodig hebben) met een concreet actieprogramma.'

Een prachtige gedachte en wie zal er tegen zijn. Maar het zal weinig opleveren. De reden is dat normen en waarden als gevolg van de maatschappelijke ontwikkelingen die Peper zo helder analyseert, ook zijn vergruisd en geïndividualiseerd. Mensen maken zelf uit wat goed is en wat slecht. De overheid volgt. Neem het laatste wetsontwerp ter regulering van de euthanasie. Dat wetsontwerp beoogt niet de euthanasie mogelijk te maken, maar de gegroeide praktijk te legitimeren. Een actieprogramma ter versterking van de sociale cohesie roeit ook tegen de stroom in. Omdat, als gevolg van de technologische ontwikkeling, de gestegen welvaart en de versplintering van de samenleving, mensen elkaar minder nodig hebben.

In de tweede plaats wil Peper dat duidelijker wordt gemaakt wat wel en niet tot het publieke domein behoort en tot de verantwoordelijkheid van de overheid gerekend mag worden. Een goed streven dat echter haaks staat op de maatschappelijke ontwikkelingen. Steeds meer activiteiten van overheid en particulieren raken met elkaar vervlochten. Sterker: de overheid bevordert dat. Bovendien: in de tv-democratie zijn politici in een vaak stuitende concurrentieslag bezig om alle leuke dingen naar zich toe te halen (topsporters worden onthaald op het Catshuis) en verantwoordelijkheden die ze wel hebben af te schuiven (Voorhoeve en Srebrenica).

In de derde plaats wil Peper zoeken naar nieuwe mogelijkheden om de binding tussen vertegenwoordigers en bestuur en electoraat en achterban te verbeteren. Door drempels om te gaan stemmen weg te nemen en door staatkundige vernieuwingen. Ook mooi, maar als de politiek nu ergens heeft gefaald dan is het wel op het punt van de staatkundige vernieuwingen. Meer dan dertig jaar is er gepraat over herziening van het kiesstelsel, de gekozen minister-president en burgemeester, over het referendum: noem maar op. Maar Peper zelf kon onlangs de laatste strohalm van D66 niet overeind houden.

Ten slotte wil Peper een betere werkwijze van de regering zelf. Door een kernkabinet te vormen, dat wordt gesteund door een ambtelijke dienst die uitsluitend is gericht op beleids- en strategievorming. Die gedachte is niet nieuw en zeker het overdenken waard. De vraag is of de burger in zijn dagelijks leven daar iets van zou merken.

Peper toont in zijn stuk weinig 'richtinggevend leiderschap' door geen woord te wijden aan het parlement. Want als er nu een instelling is die het politieke proces heeft laten verloederen en verantwoordelijkheden zoekmaakt dan is het wel de volksvertegenwoordiging.

De analyse van Peper is goed. Helaas zijn de oplossingen niet consistent met de analyse. Peper doet niet anders dan vernieuwingen van vroeger oppoetsen. Maar de kunst is vernieuwingen te realiseren die aansluiten bij fundamentele maatschappelijke trends. Daarin is hij helaas niet geslaagd.