Het oog van de filmer
Aan Johan van der Keuken bewaar ik een persoonlijke herinnering. Vele jaren geleden waren we met onze echtgenotes in Londen....
Eerst keken we apart. Vervolgens legde hij uit wat hij op de doeken zag. Dat was een openbaring. De lens in het oog van de fotograaf en filmer bleek dingen te registreren die mij niet of nauwelijks waren opgevallen. Niet alleen meer details, maar ook meer samenhang. Zijn blik gaf het schilderij extra reliëf. En het maakte dat ik iets meer begon te zien in en begrijpen van zijn vaak moeilijk toegankelijke films.
Johan van der Keuken was een kunstenaar die, wanneer hij eenmaal een zekere schroom had overwonnen, goed en aanstekelijk over zijn werk kon praten. Toen ik gisteren hoorde dat hij was overleden, moest ik onwillekeurig denken aan het (Britse) portret van pianist Alfred Brendel, dat zondag te zien was op Nederland 3. De in Londen woonachtige Brendel mijdt doorgaans de publiciteit, maar ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag had hij zich uitvoerig laten filmen en interviewen en was zelfs afgereisd naar Graz, waar de wortels van zijn muzikale carrière liggen. Het resultaat was een met toewijding gemaakte film, die een mooi beeld geeft van zijn leven en werk.
Brendel verschilt in tal van opzichten van Van der Keuken. Om te beginnen is hij geen scheppend, maar een herscheppend kunstenaar. Hij is minder bevlogen en staat verder af van de politieke en maatschappelijke actualiteit. Maar hij heeft dezelfde grensoverschrijdende belangstelling en dezelfde drang om zijn kunst in een historisch en intellectueel perspectief te plaatsen.
De VPRO gooide gisteren ijlings het avondprogramma om en zond nogmaals het interview uit dat Stardust vorig jaar met Van der Keuken had naar aanleiding van zijn laatste film, De grote vakantie, die hij maakte toen hij wist dat hij ongeneeslijk ziek was en die, haast tot zijn eigen verbazing, een 'ode aan het leven' werd. Op het interview volgden drie korte films van oudere datum.
Het was een ruimhartig eerbetoon. Maar het kon het gemis van een omvattend portret als dat van Brendel of van een onconventionele impressie zoals de cineast zelf maakte over saxofonist Ben Webster, niet vergoeden. Ook om die reden is Johan van der Keuken te vroeg gestorven.
