Het mondmasker kan vrijdag het museum in: wat heeft twee jaar vol beperkingen ons opgeleverd?

Ziekenzalen, afgeladen met doodsbenauwde, naar adem snakkende patiënten. Legertrucks, waarin ’s nachts de doden werden vervoerd. Een kerk, met langs de muren opgestapelde doodskisten.

Bijna zou je het vergeten, maar dit is hoe het begon, in de Noord-Italiaanse provincie Bergamo: met gruweltaferelen, van massagraven, artsen die dagen niet hadden geslapen en dorpjes die compleet ontvolkt waren geraakt. Het was dit schrikbeeld dat Europa in lockdown duwde, het ene land wat meer dan het andere, het andere land wat korter dan het een.

Inmiddels, twee jaar, drie lockdowns, vier coronagolven en vijf varianten later, lijkt Coronabevrijdingsdag nabij. De dag waarop het oude normaal grotendeels terugkeert. Nog wel de mondkapjes in het ov en het thuisblijven na een positieve test. Maar niet langer de beperkte openingstijden, de QR-codes in café en bioscoop, de malle dansjes om op anderhalve meter afstand van elkaar te blijven.

Maar welk kwaad hebben we eigenlijk afgewend? ‘Dat is nu echt wel een interessante vraag, en best belangrijk’, vindt onder meer epidemioloog Alma Tostmann (Radboud UMC). ‘Je wilt toch weten waarvoor we het allemaal hebben gedaan.’

Een pasklaar antwoord op de grote vraag is nog niet te geven, waarschuwen kenners. ‘We weten nog niet eens hoeveel levens corona precies heeft geëist’, zegt Frits Rosendaal, hoogleraar epidemiologie in Leiden. Ruwe schattingen en vermoedens zijn er wél. Een voorzichtige eerste balans, in drie lessen.

1. Uitgespaard: een gemeente zo groot als Utrecht

Reken de uitgespaarde coronalast grof en zonder veel nadenken uit, en dit is wat je krijgt. Bij gebrek aan immuniteit zou iedereen het virus vroeg of laat krijgen. En in het eerste jaar, voordat er vaccins waren, zou het virus zo’n 80 procent van de bevolking hebben bereikt, volgens berekeningen van het RIVM.

En dan: rekenen maar. In Nederland lag de sterfte tijdens de eerste golf rond de 1 procent, het aantal ziekenhuisopnames op zo’n 1,5 procent en het aantal ic-opnames rond de 0,35 procent van iedereen die besmet raakte. In het eerste jaar alleen al zouden er dus ruim 200 duizend mensen in het ziekenhuis zijn beland, haast 50 duizend een intensivecarebed nodig hebben gehad en 136 duizend personen zijn overleden: 75 maal de Watersnoodramp van 1953.

Dat zijn aantallen die ook uit andere studies naar voren komen. Stel dat het vaccineren de ziekenhuis- en ic-opnames en de sterfte daarna met 90 procent zou afremmen, dan zouden er bij latere golven nog eens ruwweg zevenduizend sterfgevallen, 11 duizend ziekenhuisopnames en tweeduizend ic-opnames bijkomen.

In werkelijkheid zijn er in totaal tegen de 30 duizend personen in Nederland aan covid overleden. Zo’n 85 duizend patiënten lagen in het ziekenhuis, 17,5 duizend lagen op de ic. Ergo: twee jaar maatregelen hebben haast 115 duizend Nederlanders het leven gered. Tegen de 200 duizend mensen is een opname in het ziekenhuis bespaard gebleven. En zo’n 45 duizend personen zijn ‘gered’ van de intensive care.

Een indrukwekkende oogst. Ondanks alle maatregelen is een gemeente zo groot als Boxtel overleden en een gemeente zo groot als Venlo in het ziekenhuis beland. Maar tegelijkertijd is het een gemeente zo groot als Utrecht, die gezond bleef of uiteindelijk slechts licht ziek werd, terwijl ze anders in het ziekenhuis of in het graf waren beland.

‘Ik heb een beetje een apocalyptisch beeld in mijn hoofd als we dit hadden laten gaan’, zegt Tostmann. ‘Het had enorme gevolgen gehad, die we ons absoluut niet kunnen voorstellen.’

2. Vaststaat: veel personen zijn overleden die nog jaren hadden kunnen leven

In dat laatste zit meteen een belangrijke valkuil. Ruim 50 duizend ic-bedden zijn er nu eenmaal niet: ongetwijfeld was het anders gelopen. ‘In werkelijkheid zijn mensen geen robots, ze gaan hun gedrag aanpassen’, zegt hoofdmodelleur Jacco Wallinga van het RIVM.

De maatschappij zou sowieso tot stilstand zijn gekomen, denkt ook hoogleraar epidemiologie Rosendaal. ‘Het alternatief is niet dat we vrolijk doorleven en er niks aan de hand is, zoals sommige critici van coronamaatregelen weleens schijnen te denken. Als de gangen van het ziekenhuis vol liggen en de lijkkisten staan op straat, ga je vanzelf wel binnen zitten.’

Dat leert ook de ervaring van eerdere pandemieën. Ook in 1890, toen een onbekend luchtwegvirus rondwaarde, gingen de scholen dicht: gewoon, omdat er te veel zieken waren. Geen prettige situatie, zegt Rosendaal: ‘De zorg zou bezwijken omdat de verzorgenden ziek zijn. Kinderen zouden hun ouders zien sterven.’ Met als gevolg: waarschijnlijk een nog veel grotere ramp, met meer doden, meer getraumatiseerden, meer ontwrichte gezinnen.

Vaststaat immers ook dat corona niet de levens eiste van mensen die toch wel zouden zijn overleden. Boven op de ‘gewone’ seizoenssterfte, door bijvoorbeeld griep, duwde corona een forse sterftepiek in de grafieken, zelfs terwijl het land toch plat lag, blijkt uit onderzoek van het Centraal Bureau voor Statistiek: 8.400 sterfgevallen ‘te veel’ in de eerste golf, 9.500 extra overlijdens in de tweede golf, meer dan 10 duizend extra doden afgelopen najaar. In de eerste en de tweede golf waren dat allemaal, en in de derde golf voor het overgrote deel, coronadoden, blijkt uit de overlijdenscertificaten.

En, opvallend: zulke pieken worden in de regel niet gevolgd door een periode van óndersterfte. Dat is een teken dat het hier overwegend gaat om personen die misschien nog jaren of decennia hadden door geleefd.

3. De naschokken komen nog

Het was een zorgwekkende statistiek die het RIVM donderdag onthulde: in december zei een op de drie jongeren last te hebben van één of meer psychische klachten, zoals depressie of angststoornissen. Een stijging van 5 procentpunt ten opzichte van het najaar. Alarmerend, omdat geestesaandoeningen langdurig kunnen aanhouden.

Is dat een eerste glimp van de ware nasleep van corona: een tsunami van ziekte door de maatregelen? Nogal wat onderzoekers vrezen van wel. De maatregelen zouden de kiem hebben gezaaid van een nog grotendeels onzichtbare golf van aandoeningen, uiteenlopend van angststoornissen en alcoholisme tot overgewicht – de beruchte coronakilo’s. Om nog te zwijgen van leerachterstanden, uitgestelde diagnoses, opgeschorte operaties en ander onheil dat later voor gezondheidsschade kan zorgen.

In de eerste golf alleen al zouden 34- tot 87 duizend gezonde levensjaren verloren zijn gegaan, becijferde het RIVM – een nieuw rapport met naar verwachting hogere cijfers, tot eind 2021, is in de maak. Die schadepost moet je uiteraard weer van de behaalde gezondheidswinst aftrekken.

De harde cijfers laten gelukkig nog weinig nadelige effecten zien. Zo vond het Integraal Kankercentrum Nederland in 2021 geen ‘corona-effect’ op het aantal nieuwe kankerdiagnoses: blijkbaar worden er niet meer kankers dan voorheen te laat ontdekt. Het CBS turfde intussen niet meer zelfdodingen, verkeersslachtoffers of moorden dan vóór de pandemie, en zelfs iets mínder doden door hart- en vaatziekten.

En pas op voor de denkfout: als we de maatregelen nu maar niet hadden gehad, was er niks aan de hand geweest, waarschuwen kenners. ‘Zonder coronabeleid had je die uitgestelde zorg ook gehad’, zegt Rosendaal. ‘Ik heb nul komma nul nul nul twijfel dat het middel niet erger is geweest dan de kwaal. Dat we moesten ingrijpen, staat als een paal boven water.’

Intussen brengt corona zelf ook langdurige schade toe aan de volksgezondheid, door revaliderende ic-patiënten, patiënten met post-covid-syndroom, of de geestelijke nasleep van het traumatische verblijf in het ziekenhuis of de dood van naasten. Volgens eerste, voorlopige analyses is covid-19 een ziekte die in vergelijking met andere infectieziekten veel gezonde levensjaren kost, omdat de patiënten vaak lang in de lappenmand zitten.

Ook daar spelen de 245 duizend zwaar zieke coronapatiënten op die ons door de coronamaatregelen bespaard zijn gebleven. Stuk voor stuk mensen, van wie tienduizenden nu ziek, arbeidsongeschikt of in revalidatie waren geweest.