Het Kremlin heeft zijn strategie aangepast aan de nieuwe krachtsverhoudingen

Vladimir Poetin? Dat is toch de man met dat simplistische, achterhaalde wereldbeeld? Die het zicht op de realiteit is verloren en de wereld een nieuwe Koude Oorlog instuurt? Of nog erger: een nieuwe wereldoorlog? Waar het veel minder over gaat: dat Poetin met zijn agressieve manoeuvres op het wereldtoneel wel degelijk een scherp begrip toont van de hedendaagse geopolitieke verhoudingen.

Rusland is niet de wereldmacht van weleer. Daar is het Kremlin zich goed van bewust. De grootspraak van de Russische machthebbers doet misschien het tegendeel vermoeden, maar ze zijn echt niet gek daar: het Kremlin heeft zijn geopolitieke strategie aangepast aan de nieuwe krachtsverhoudingen.

De 21ste eeuw is de eeuw van asymmetrische, hybride oorlogvoering. In Rusland noemen ze dit ook wel de niet-lineaire oorlog. Dat is een oorlog waarin het niet louter draait om het militaire krachtsvertoon van de ouderwetse wapenwedloop of de frontale confrontatie tussen twee min of meer gelijkwaardige machtsblokken, maar waarin beeldvorming en informatie, economische druk en politieke manipulatie minstens even belangrijk zijn.

undefined

Poetin voert een niet-lineaire oorlog. Hij maakt gebruik van alle mogelijke tactische middelen: indirecte interventies, geheime operaties, politieke beïnvloeding van de tegenstander, economische chantage, cyberaanvallen, propaganda, desinformatie, misleiding.

Maar wacht. Oorlogen zijn nooit netjes verlopen. En alternatieve pressiemiddelen werden in de Koude Oorlog ook ten volle benut. De strijd om de Donbass vertoont inderdaad alle kenmerken van een oorlog bij volmacht. Toch is er iets wezenlijk anders.

De Kremlinstrategen schatten de huidige geopolitieke verhoudingen totaal anders in. Hun wereld is multipolair. Politiek en economie zijn zodanig geglobaliseerd dat de belangen van oude transnationale allianties, zoals de NAVO of de EU, ondergeschikt zijn geraakt aan de commerciële belangen van de allianties tussen een opkomende economie als die van Rusland met grote, westerse corporaties. De Russen zien dit bevestigd in de gulzigheid waarmee de financiële centra van het oude, kapitalistische Westen elkaar beconcurreren om de stroom Moskovische oliedollars naar zich toe te trekken. Amsterdam, Dublin, Zürich en London City, het zijn de willige belastingparadijzen van de Russische (én Oekraïense) elite. Het ongemakkelijke geneuzel over mensenrechten door westerse politici vinden ze ronduit hypocriet.

Een ander verschil: in dit conflict speelt ideologie absoluut geen rol meer. Rusland heeft helemaal geen positief verhaal en doet ook geen moeite om er een te formuleren. De 'clash of cultures' van de 21ste eeuw is een rookgordijn, géén IJzeren Gordijn. Poetins enige idee is een extreme vorm van autoritair gestuurd roverskapitalisme.

undefined

Mannetjesmaker

Om de niet-lineaire oorlog beter te begrijpen, kunnen we terecht bij iemand die dicht op Poetin heeft gezeten: zijn voormalige spindoctor Vladislav Soerkov. Onder het pseudoniem Natan Dubovitskiy publiceerde die - enkele dagen vóór de annexatie van de Krim! - het korte verhaal Zonder hemel. Het speelt zich af in de nasleep van de Vijfde Wereldoorlog. 'Het was de eerste niet-lineaire oorlog', lezen we daar. 'In de primitieve oorlogen van de 19de en 20ste eeuw was het gebruikelijk dat slechts twee partijen de strijd aangingen. Twee landen, twee geallieerde blokken. Nu botsten er vier coalities. Niet twee tegen twee, of drie tegen één. Allen tegen allen.'

Soerkov is een van de meest enigmatische, maar ook een van de meest invloedrijke personen binnen de Russische machtselite. Hij begint zijn carrière in de jaren negentig, als pr-man van de jonge oliebaron Michail Chodorkovski. In 1999 maakt hij de overstap naar het Kremlin. Poetin komt dan aan de macht.

Soerkov ontpopt zich als de architect van het poetinisme. Hij is de mannetjesmaker en partij-ideoloog van Verenigd Rusland, Poetins politiek technoloog, zoals dat in het Russisch heet, de geestelijk vader van de Soevereine Democratie. Dit is een typisch soerkoviaanse term voor de 'gemanagede' democratie, een nepdemocratie waarin maatschappelijke en politieke instituties totaal zijn uitgehold en de macht in handen is van de kleine kring rondom de persoon Poetin.

Soerkov ontwikkelt een nieuw soort machtspolitiek, een cynisch spel van subtiele verleiding en bruut geweld. Hij levert een tool set voor de postmoderne despoot. Loyaliteit aan de macht wordt beloond of afgedwongen, goedschiks dan wel kwaadschiks. Wie niet loyaal is, staat buitenspel. Soerkov beheerst het met artistieke virtuositeit.

undefined

We kennen Soerkov ook als de bedenker van de pro-Kremlinjeugdbeweging Nasji, het electorale voetvolk uit de provincie dat voor zijn militante agitatie tegen alles wat naar oppositie ruikt, hoopt te worden beloond met een baantje in het staatsapparaat. Ze organiseren boekverbrandingen op het Rode Plein en jagen op mensenrechtenactivisten, diplomaten en kritische journalisten.

Soerkov dwingt de Russische massamedia in het format van subtiele propaganda en vileine haatcampagnes, opgeleukt door politieseries, glitter & glamour, freak accidents en ander tv-vermaak. Wekelijks instrueert hij de grootste drie mediabazen over de hoofdlijnen van de komende nieuwsagenda. Onafhankelijke media mogen bestaan, zij het in de marge. Een groot publiek kunnen ze nooit bereiken.

Tegenwoordig opereert Soerkov als 'speciaal presidentieel gezant' in de afvallige Georgische deelrepubliek Abchazië en in Oekraïne. In maart dit jaar, kort ná de Russische annexatie van de Krim, belandt Soerkov op de eerste sanctielijst van het Witte Huis. Hij is er niet rouwig om, zegt hij in een interview. 'Dit is een erkenning voor mijn diensten aan Rusland. Ik beschouw het als een grote eer. Ik heb geen buitenlandse bankrekeningen. Het enige wat ik heb met de VS zijn Tupac Shakur, Allen Ginsberg en Jackson Pollock. Voor de toegang tot hun werk heb ik geen visum nodig. Dus wat heb ik nou verloren?'

De ik-persoon in Soerkovs verhaal beschrijft hoe een niet-lineaire wereldoorlog is uitgevochten in het luchtruim pal boven zijn dorp. Niet omdat het de strijdende partijen te doen was om dit grondgebied, maar omdat de lucht hier zo strakblauw was. Die heldere hemel is nu verdwenen, althans, voor de ik-persoon, die als gevolg van de verwondingen die hij heeft opgelopen visueel beperkt is geraakt.

De strijdende partijen in dit verhaal bestaan niet uit clusters van eenheidsstaten, zoals in eerdere 'primitieve' wereldoorlogen. Coalities vormen zich langs totaal andere lijnen en veranderen onophoudelijk van samenstelling. Even wispelturig zijn de motieven om mee te doen aan de oorlog. 'Zelden nam een volledige staat deel aan zo'n coalitie. Soms vochten enkele provincies aan de ene zijde, de overige aan de andere zijde, terwijl een stad, een generatie, een geslacht of een beroepsgroep van diezelfde staat zich aansloot bij het derde kamp. Waarna ze hun positie konden wijzigen. Om de overstap te maken naar welk kamp dan ook. Soms zelfs midden in de strijd.'

undefined

Drones en robots

Interessant detail: het luchtgevecht van de Vijfde Wereldoorlog wordt uitgevochten door vier armada's muisstille, onbemande gevechtsvliegtuigen. Dit is een toekomstvisie die in Rusland breder leeft: het hoofd van de generale staf van het Russische leger Valeri Gerasimov publiceerde in 2013 een artikel waarin hij de basisprincipes van de niet-lineaire oorlog uiteenzette en pleitte voor hervormingen van het Russische leger. In een terzijde voorspelt hij dat in het gewapend conflict van de toekomst zelfstandig opererende legereenheden van drones en robots een centrale rol zullen spelen.

De kern van het artikel zit in de constatering dat niet-militaire middelen vaak meer effect hebben dan pure vuurkracht. Met andere woorden: wil Rusland zijn politieke doelen bereiken dan moet het creatief zijn. In plaats van een massief grondleger pleit Gerasimov voor mobiele elite-eenheden, de versterking van de militaire inlichtingsdienst en de slimme inzet van de media en andere informatienetwerken. Hij neemt de Arabische Lente als voorbeeld. De generaal beweert dat de Noord-Afrikaanse revoluties zijn uitgelokt door westerse geheime diensten, die in korte tijd een aantal 'op zichzelf bloeiende naties' in totale chaos hebben gestort. Vraag niet of Gerasimov hier spoken ziet. Zijn verklaring voor de burgerprotesten in Noord-Afrika dient slechts als kader voor een militaire doctrine die te herkennen is in het tactische verloop van het Oekraïense conflict.

undefined

Groene mannetjes

Denk aan de invasie van de anonieme 'groene mannetjes' die de annexatie van de Krim moesten veiligstellen. Iedereen wist waar die zwaarbewapende speciale eenheden vandaan kwamen. Toch brachten ze Kiev en het Westen lang genoeg in verwarring om ze voor een voldongen feit te stellen. Of de indirecte militaire steun aan de rebellen van de Donbass. Nog altijd gaan er wapens de grens over en is er sprake van een gecoördineerde instroom van Russische vrijwilligers en huurlingen die zich aansluiten bij het rebellenleger.

Of neem de humanitaire missie van 200 witte trucks. Een week lang domineerde de mysterieuze colonne het internationale nieuws en wierp het een rookgordijn op voor een reeks Russische militaire operaties die in de Oekraïense oorlog voor een keerpunt hebben gezorgd. In het voordeel van de rebellen. Het zijn reguliere Russische troepen die Kiev op de knieën hebben gedwongen, maar nog altijd ontkent het Kremlin stomweg iedere directe militaire betrokkenheid. De omgekomen Russische soldaten zijn in het geniep begraven.

In de leiding van de door rebellen gecontroleerde gebieden figureert een aantal kleurrijke Russen, waaronder een schrijver in het genre van militaire fantasy, een politiek consultant uit Moskou, geheim agenten en ultranationalisten met ruime ervaring in geopolitieke brandhaarden als Transnistrië en Georgië. Het zouden de hoofdpersonen kunnen zijn in een van de novelles van oud-Kremlin-intrigant Vladislav Soerkov.

Het is trouwens ook weer Soerkov die volgens sommige waarnemers de rebellenleiders tegen elkaar heeft opgestookt om zo de nodige lucht te creëren voor de overeenkomst tussen Kiev en Moskou. In deze deal heeft Kiev moeten instemmen met een vérgaande autonomie voor de twee afvallige volksrepublieken van Donetsk en Loegansk.

undefined

Poetin staat op winst. Rusland heeft de Krim op verbluffend simpele wijze ingelijfd. De Donbass is de facto een zoveelste bevroren conflict in het domein van de voormalige Sovjet-Unie. Het is niet waarschijnlijk dat het hierbij zal blijven. De aankondiging door het Kremlin van de week dat het een deel van zijn troepen zal terugtrekken, is vooral een diplomatieke zet in de aanloop naar de G20, waaraan Rusland, ondanks alles, toch mag deelnemen. Noem het een charmeoffensief. Want nu Europa opeens geen haast maakt met het associatieverdrag en Oekraïne niet hoeft te rekenen op de steun van de NAVO, waarom dan ook niet proberen die anti-Russische sancties terug te draaien?

Het Kremlin maakt in deze oorlog gebruik van doeltreffend niet-militair geschut. Cyberaanvallen en economische sancties hebben een verwoestende uitwerking op de toch al failliete Oekraïense staatshuishouding. Om over de gevolgen van de dreigende gasoorlog nog maar te zwijgen. Poetin is goed geïnformeerd over wat speelt tussen de lokale clans en hij kent de belangen van de hoofdrolspelers. Veel beter dan zijn westerse collega's.

De Russische diplomatie en massamedia gooien olie op het vuur en noemen de machthebbers in Kiev consequent een fascistische junta, een losgeslagen horde homofiele neonazi's, CIA-marionetten. In eigen huis voeren ze een lastercampagne tegen de landverraders van 'de vijfde colonne' en zwepen ze het grote publiek op rond het heroïsche verhaal van het grote Russische Rijk.

Ook in het Westen beschikt Poetin over een krachtige lobby. Rusland heeft commerciële banden met de grootste multinationals, met name in de energiesector. Die belangenverstrengeling is in het Westen altijd beschouwd als een veiligheidsgarantie. Een foute inschatting, zo is gebleken, de economische verwevenheid dient vooral Poetins belang. Hij gaat vrijuit als agressor in het Oekraïne-conflict.

undefined

Het Kremlin vindt aansluiting bij het westerse publiek rond een eclectische mix tegengeluiden: anti-Europa, anti-Amerika, anti-homo en meer. In het Europarlement kan het rekenen op de steun van de 'nationaal-bolsjewistische' alliantie van eurosceptici en partijen op de uiterst linker- en rechtervleugel. Met desinformatie en complottheorieën weet het, net als in eigen land, voldoende wantrouwen te creëren om ieder zinnig debat te ondermijnen. Denk aan de talloze absurde verklaringen voor de ramp met de MH17.

Rusland beïnvloedt de internationale publieke opinie met een omvangrijk leger internet-trollen wier enige taak het is om op nieuwssites en sociale media een pro-Kremlingeluid te laten horen. Ook de invloed van het Russische internationale tv-netwerk RT mag niet onderschat worden. Steeds vaker kopen westerse media nieuwsmateriaal in bij het geaffilieerde nieuwsagentschap Ruptly.

undefined

Internationaal netwerk

Het Kremlin kan bovendien terugvallen op een netwerk van politici en captains of industry. De bekendste is Poetins persoonlijke vriend, de oud-bondskanselier Gerhard Schröder, die leiding geeft aan de Noord-Europese Gasleiding. Dit is de projectorganisatie achter de aanleg van de Nord Stream, een gasleiding tussen Rusland en West-Europa. In dit consortium, waarin ook de Gasunie deelneemt, heeft Gazprom een meerderheidsbelang. Het Kremlin laat zich ook horen via denktanks, of een pr-bureau als Ketchum, dat opiniestukken uitzet in vooraanstaande westerse media.

Rusland en het Westen zijn verwikkeld in een conflict dat geen van de betrokken partijen, zij het om verschillende redenen, een oorlog wil noemen. Niemand heeft iemand de oorlog verklaard.

Maar oorlog is het. Poetin wil de hegemonie van de Verenigde Staten breken, het wil Europa klein houden en het streeft naar de bestendiging van het eigen autoritaire systeem in de internationale arena. Bovenal wordt het Kremlin gedreven door binnenlandse overwegingen en die hangen samen met het behoud van de politieke en economische macht. Het gaat Poetin niet om de annexatie van de Donbass, zelfs niet om de veiligheid van de 'etnische' Russen in dit gebied. Europa of de NAVO vormen ook geen werkelijke bedreiging. Poetin is pas echt bang voor een kleine maatschappelijke organisatie als die van de Russische soldatenmoeders, die de werkelijke omstandigheden willen weten waaronder hun zonen zijn gesneuveld in de zonnebloemvelden van de Donbass. Niet voor niets verklaart de rechter deze moeders prompt tot 'buitenlandse agenten'.

undefined

Valse loyaliteit

Poetins politieke systeem kan zichzelf niet hervormen. Het kan blijven of verdwijnen. Dat verklaart deels de ongekend hoge steun voor Poetin onder de Russische bevolking. Dat is niet louter steun voor zijn beleid, het is ook angst voor de chaos van een regime change. Terecht, want die zal niet vreedzaam verlopen. In het beste geval dient zich een nieuwe Poetin aan. Het huidige regime wordt almaar repressiever. 'Wie niet voor ons is, is tegen ons', is het motto. Dat leidt tot valse loyaliteit en valse loyaliteit tot paranoia. En wat paranoia doet met een autoritair leider, weten de Russen maar al te goed.

undefined

Poetin is een man van deze tijd, niet van het verleden. Hij is een buigzaam en meedogenloos tacticus die de zwakheden van zijn tegenstanders optimaal benut. Dat neemt niet weg dat hij strategisch enorme risico's neemt. Hij speelt boven zijn macht. Hij bluft. Hij is een bully. Met agressief machismo verhult hij de rot in het systeem. De autoriteit waarover hij in eigen land beschikt, biedt hem internationaal een tactisch voordeel. Westerse leiders zijn nu eenmaal gebonden aan de kaders van de democratische rechtsstaat die zij vertegenwoordigen. Dat maakt Poetin een watervlugge tegenstander. Maar zijn regime is in verval en dat proces is onomkeerbaar. Daarbij heeft Poetin nog het meest te vrezen van de Russische ultranationalisten. Van hun extremistische en onverzoenlijke ideaal heeft hij het leitmotiv van deze oorlog gemaakt. De nationalisten zullen ieder compromis als verraad beschouwen.

In deze niet-lineaire oorlog heeft Poetin het Westen, vooral Oekraïne, onherstelbare schade berokkend. Toch zal dit conflict eindigen met zijn eigen nederlaag.

undefined