‘Het fundamentalisme heeft geen enkele toekomst’

De Verenigde Staten moeten niet uit Irak weggaan. Doen ze dat toch dan staat het land én de regio een ramp te wachten. ‘Irak zal uiteenvallen en de landen eromheen – met de grootmachten op de achtergrond – zullen in het vacuüm springen. Het huidige geweld kan erbij verbleken.’

Dat zegt Olivier Roy, hoogleraar Midden-Oosten en Islam in Parijs en sinds 1984 adviseur van de Franse regering. Hij geldt als een van ’s werelds beste kenners van de regio en de islam. Hij was een dag in Nederland voor een debat over zijn nieuwste boek over scheiding van kerk en staat, dat net in het Nederlands is vertaald (De islam en de scheiding van kerk en staat, Van Gennep).

Volgens Roy heeft de Amerikaanse president Bush terecht getracht het land en de regio te democratiseren. Te beginnen met Irak. ‘Ik heb hem daar nooit over bekritiseerd. Maar zijn poging is volkomen mislukt, en je kunt de Irakezen niet met de rotzooi laten zitten.’ Daarom moeten de Amerikanen niet weggaan en dienen de Europese landen de VS hulp aan te bieden om het uiteenvallen van Irak te voorkomen.

Het Midden-Oosten staat er ‘vrij deplorabel’ bij, meent Roy. Irak, de impasse in het Palestijns/Israëlische conflict, de toestand in Libanon en een mogelijk conflict met Iran; het zijn problemen waar de wereld baat zou hebben bij visionaire leiders. Maar die ziet Roy zo gauw niet. Toch moet Europa iets doen: Irak helpen en Hamas erkennen. ‘Europa is te streng voor Hamas. Als die organisatie het geweld afzweert dan moet Europa haar erkennen’.

Roy acht de huidige situatie zo onduidelijk dat hij nieuw geweld niet uitsluit. ‘De kans op een nieuwe oorlog in deze regio schat ik op minstens 50 procent.’ Maar hij verwacht niet dat de VS binnenkort Iran aan zullen vallen, ‘hoewel Bush zowel onder de Democraten als de Republikeinen daarvoor een meerderheid zou kunnen vinden’.

De onderzoeker die terreurnetwerken in Afghanistan, Centraal-Azië, het Midden-Oosten en Europa in kaart bracht, denkt dat de penibele situatie niet tot hevig terrorisme in Europa zal leiden. ‘Neo-fundamentalisten in West-Europa zijn born again-moslims, ze zijn niet opgewassen tegen het Westen, tegen secularisering en liberalisering. Ze zijn letterlijk losgeslagen, een klein deel daarvan gebruikt geweld.’ Dat moet met alle macht worden bestreden, zegt Roy, maar het fundamentalisme heeft geen enkele toekomst, want het heeft geen enkel antwoord op de onvermijdelijke globalisering. ‘Ze leggen de nadruk op de eigen groep, willen niet met de samenleving meedoen en erkennen de staat niet. Het is het gedrag van ontwortelden en het spreekt ontwortelden aan.’

Roy onderschat het terroristisch geweld en de haat van moslimfundamentalisten niet. In zijn ogen is het een achterhoedegevecht dat je niet moet koppelen aan wat in het Midden-Oosten gebeurt. ‘De terroristen zijn al onder ons, daar doet Irak erg weinig aan toe of af.’

Dat de uitdagingen van secularisme en liberalisme in de moslimwereld alleen een kopzorg zijn voor een intellectuele elite vindt Roy jammer, maar begrijpelijk. ‘Het Midden-Oosten en de Maghreb zijn dictatoriaal dan wel autoritair ingericht. Geen enkele zittende regering heeft baat bij democratisering, dat zou haar einde betekenen. Ironisch genoeg zie ik eerder een democratie in Iran ontstaan omdat Iran als enige land democratische elementen heeft en omdat de bevolking het regime zat is.’

Een democratische islam, die individualisme en secularisme erkent, zal daarom naar zijn overtuiging in West-Europa ontstaan. ‘Moslims mogen, net als christenen, communisten, atheïsten en Jehova’s vinden wat ze willen, maar het geloof mag geen uitgangspunt zijn voor politiek. De publieke ruimte is seculier.’

In Nederland en Denemarken werd, tot de dood van Van Gogh, het multiculturalisme omarmd, memoreert Roy. Sindsdien is de gedachte dat moslims zich als groep, als zuil, zouden moeten ontplooien – de kern van het multiculturalisme – verlaten. Met name onder linkse intellectuelen, constateert hij. ‘Sterker, zij geven nu hevig af op de multiculturele samenleving, spreken van een vijfde (islam)kolonne en van het absolute, dogmatische karakter van de islam waardoor moslims zich niet aan de regels van het multiculturele spel zouden willen houden.’

Roy, altijd een verklaard tegenstander van het multiculturalisme, vindt dat overdreven, maar is blij dat Nederland ervan af is. ‘Het staat eenieder vrij te dromen van welke revolutie dan ook, van de wederkomst van Christus of de Mahdi, of van de afschaffing van het kapitalisme. Maar of we onszelf beschouwen als eigenaar of als huurder van de wereld, belangrijk is dat we het contract naleven. Dat contract zegt dat eenieder mag geloven wat hij wil, als de politiek maar seculier blijft.’

Roy: ‘Osama bin Laden zegt steeds een islamitische staat te willen, maar hét kenmerk van het internationale terreurnetwerk is nu juist dat het nergens kan wortelen op straffe van zijn ondergang. Alleen ten tijde van de profeet Mohammed bestond een theocratie. Aan de andere kant kan een democratische islam alleen in een staat naar westers model ontstaan. Terroristen gaan er ten onder.’