Heel de Afrikaan en zijn omgeving

Er waren zelfs volken die een massaal oordeel organiseerden, dat wil zeggen: de hele dorpsbevolking nam vergif. Sommige inwoners stierven, tot grote opluchting van de overlevenden. Want degenen die doodgingen, móesten wel schuldig zijn aan het ongeluk in het dorp - ziekte, misoogst, noem maar op - en met hun overlijden namen zij dat kwaad mee naar het hiernamaals.

Ongeluk is per traditie in Afrika (en elders) niet zozeer een ongunstige omstandigheid met een duidelijke oorzaak, als wel een verstoring van het evenwicht tussen de mens en zijn omgeving. Dat is ook de leidende gedachte achter de tentoonstelling Hemelse kruiden en aardse kwalen in het Afrika Museum in Berg en Dal bij Nijmegen. Ziekte in Afrika - het onderwerp van de expositie - berust op een onharmonieuze relatie tussen de patiënt en de krachten die hem omringen, meldt een toelichtende tekst in de expositiezaal.

Een genezer, een traditionele Afrikaanse dokter, moet dus goed aandacht besteden aan die omringende krachten. Hij moet de kosmische verbanden doorzien en de medicatie daarop afstemmen. Spirituele werking van een medicijn is belangrijker dan farmacologische. Genezers moeten persoonlijk sterk betrokken zijn bij de behandeling van hun patiënten.

Genezers zijn er overigens in soorten en maten. Bij de Hausa in West-Afrika bijvoorbeeld, waren en zijn er kruidendokters voor de eenvoudige kwalen. Voor het zwaardere werk worden rondtrekkende traditionele artsen, chirurgen annex barbiers, vroedvrouwen en waarzeggers ingeschakeld, die niet zozeer de toekomst voorspellen als wel moeten 'zien' wat er bij de patiënt is misgegaan.

Nog steeds spelen de traditionele genezers in Afrika een belangrijke rol. De westerse geneeskunde is voor de bevolking veelal onbereikbaar, financieel en geografisch. En tot integratie van beide soorten geneeskunde zal het voorlopig wel niet komen, want westerse medici hebben weinig op met kosmische verbanden en evenmin met de gifstoffen die de traditionele medicijnen nogal eens bevatten.

Dus blijven veel Afrikanen de vertrouwde kruiden(drankjes) slikken, of - niet zelden - innemen via anus, vagina of urinebuis, dan wel aanbrengen op de huid, in de oren of in de neus. Of ze halen gezondheid uit het tandenborstelstokje - een staafje geneeskrachtige stof dat aan één kant tot borsteltje wordt gekauwd waarmee vervolgens de tanden worden gepoetst.

Een bijzondere rol bij ziekte spelen maskers en beelden. Vaak drukken die een kwaal uit; dan moet zo'n beeld of masker de patiënt van die aandoening afhelpen, of een gezond persoon er juist mee opzadelen. Ook hebben veel van die voorwerpen een moralistisch doel: pas op, als je niet goed leeft, word je net zo als dit beeld. Of: spot niet met het ongeluk van een ander.

Deze maskers en beelden vormen een groot deel van de expositie. Er zijn beelden met sterk opgezwollen buiken - een verwijzing naar allerlei ingewandziekten. Er zijn moeders met verlamde kinderen op schoot, waarschijnlijk polio. Maskers met aangetaste neuzen verbeelden vaak de ziekte yaws, een huidziekte. Bij één masker, van het Pende-volk in Congo, is het hele gezicht scheef - wat op epilepsie wijst - en is één kant donkerder gekleurd dan de andere, alsof de 'patiënt' bij een aanval van zijn ziekte in het vuur is gevallen. Een ander masker van hetzelfde volk moet diverse gezichtsmisvormende ziekten voorkomen.

Verder zijn er voorwerpen te zien die bij medicinale rituelen worden gebruikt. En er zijn mesjes voor incisies en reclameborden voor geneesmiddelen met aanschouwelijke voorstellingen van de kwalen waartegen ze moeten helpen. De voorwerpen staan of liggen in nissen die zijn aangebracht in een golvende, lichtgroene wand langs de muren van de flinke tentoonstellingszaal. Het is een passieve expositie: er is niets om zelf te doen. Dat, en het vele, niet altijd makkelijke leeswerk, maakt Hemelse kruiden en aardse kwalen minder geschikt voor kinderen.

Een aantal toelichtende teksten wordt trouwens pas komende week aangebracht. Want de expositie is nog niet helemáál klaar: ze wordt pas op 17 april officieel geopend in plaats van op 4 april, zoals eerst de bedoeling was. Het publiek kan is echter nu al welkom. Belangstellenden moeten wel met de auto komen, want slechter bereikbaar met het openbaar vervoer dan het Afrika Museum, bestaat vermoedelijk niet.