Grootste economie van Latijns-Amerika kiest tussen ‘zuinige’ Lula en ‘potverteerder’ Bolsonaro

‘God, bevrijd ons van Bolsonaro’, verzucht Bruno Atila (30). ‘God, bevrijd ons van Lula!’, roept Iedda Petrus (82). Kleinzoon en grootmoeder verschillen een halve eeuw in leeftijd, en lichtjaren in politieke opvattingen. Op een avond in het flatje van oma Petrus in een middenklassewijk in Belo Horizonte, hoofdstad van de centrale deelstaat Minas Gerais, loopt de emotie op. Allebei geloven ze dat de kandidaat van de ander het land blijvende schade zal aanrichten.

De grootste economie van Latijns-Amerika, nummer 12 op de economische wereldranglijst, kiest zondag tussen twee absolute tegenpolen. De extreem-rechtse president Jair Bolsonaro en de linkse oud-president Lula da Silva hebben Brazilië de afgelopen maanden meegesleurd in een wervelwind van veelal halve en hele onwaarheden. Wat de politici van plan zijn met het land waarin jaarlijks 1,5 biljoen euro omgaat, is amper nog te destilleren uit de campagne, die is veranderd in een oververhitte cultuurstrijd.

De polarisatie is zo groot dat Brazilianen politieke discussies inmiddels liever mijden, blijkt uit onderzoek. Ook kleinzoon Atila en oma Petrus, twee kiezers uit de meest representatieve deelstaat van het land, willen nauwelijks naar elkaar luisteren. ‘Als hij me belt en over politiek begint, hang ik op’, zegt zij. Hij sloeg een dag eerder een lunch in het huis van zijn ouders over, als een van de weinige Lula-stemmers in een grote Bolsonaro-familie.

Meer nog dan een stem vóór zullen Atila en Petrus op 30 oktober vooral een tegenstem uitbrengen, uit existentiële angst voor de andere kandidaat. Grootmoeder vreest voor een ‘socialistische’ regering-Lula die de economie te gronde zal richten met exorbitante staatsuitgaven. Haar kleinzoon is bang dat Brazilië nog ongelijker zal worden als ‘de president van de rijken’ nog vier jaar aanblijft.

De afgelopen weken liepen Bolsonaro en Lula de deelstaat Minas Gerais plat, de regio met de meeste kiezers na deelstaat São Paulo. Hier zijn 16 miljoen stemmen te halen, eentiende van het totaal, en de geschiedenis leert dat wie hier wint ook het land wint. De deelstaat bevindt zich precies tussen het arme noordoosten en het welvarendere zuiden. Tijdens de eerste ronde op 2 oktober stemde Minas Gerais zoals Brazilië stemde: 48 procent voor Lula, 43 voor Bolsonaro. Tegelijkertijd herkoos de regio een rechtse gouverneur.

Kiezers Atila en Petrus behoren tot de middenklasse. Ze kwamen redelijk ongeschonden uit de door de pandemie veroorzaakte economische dip. Weduwe Petrus leeft van haar nabestaandenpensioen, Atila werkt als chemisch ingenieur voor staatsoliebedrijf Petrobras en woont op zichzelf. Kleinzoon en grootmoeder hangen deze avond samen op haar grote stoffen bank. Hij in T-shirt en korte broek, zij in een wijde jurk met gouden stiksels. In de oven garen Braziliaanse kaasbolletjes.

‘Mensen aten afval’

‘Ook onder Lula was Brazilië een arm land’, zegt Atila, ‘maar hij hielp met zijn sociale programma’s mensen uit de armoede.’ Petrus vuurt haar meningen af als knalerwten. ‘Miljoenen mensen waren werkloos tijdens de regering van Lula. Toen hij vertrok aten mensen afval!’ Ze slaat met haar hand op de bankleuning. ‘Daar hoor je niemand over. En nu willen ze Bolsonaro de schuld geven van de honger!’

Op het gezicht van haar kleinzoon verschijnt geregeld een lach. ‘Ze heeft karakter, hè?’ In de spaarzame stilten die zij laat vallen, perst hij zijn eigen zorgen over de toekomst. ‘Er gebeuren veel vreselijke dingen onder Bolsonaro, maar de tendens dat de welvaart zich ophoopt bij een steeds kleinere groep rijken, dat is het ergste. De armen zullen het meest lijden als hij wordt herkozen.’

In economische cijfers is het goed zoeken naar de groeiende welvaartskloof die Atila schetst. Statistieken uit de Lula-jaren tonen inderdaad een duidelijke gestage trend richting een (iets) gelijker land. Maar ook in 2020, het eerste jaar van de pandemie, laten de statistieken juist een forse krimp zien in het gat tussen arm en rijk. Het is het effect van Bolsonaro’s zeer effectieve corona-uitkering voor de armen.

‘In één klap was het Braziliaanse armoedecijfer het laagste in veertig jaar’, zegt politiek econoom Daniela Campello, verbonden aan bestuurskundeopleiding FGV in Rio de Janeiro. Toen de noodhulp stopte, schoot de ongelijkheid weer omhoog. ‘Zo veel mensen zijn arm. Met één geldinjectie los je heel even heel veel armoede op.’

Botoxbehandeling

Geen enkel ander land kwam zo goed uit de pandemie als Brazilië, beweert oma Petrus. Ze wijst haar kleinkind op de afremmende inflatie, op opkrabbelende werkgelegenheidscijfers. Het tegendeel is echter waar, stelt wetenschapper Campello via de telefoon. Het recente economische herstel is volgens haar niet veel meer dan een kostbare botoxbehandeling die onderliggende problemen niet oplost. ‘De regering giet alle middelen die ze eigenlijk niet heeft in de economie.’

De rechtse president die een liberale technocraat aanstelde op het ministerie van Financiën, ontpopte zich eerst in de pandemie en later in de tweede helft van dit verkiezingsjaar als potverteerder. Bolsonaro gaf miljarden uit aan uitkeringen voor de armen en aan maatregelen om de fors gestegen benzineprijs te drukken. In televisiedebatten wrijft hij zijn linkse tegenstander in dat zijn uitkeringen hoger zijn dan die van Lula in het verleden.

Grote nivelleerder

Door aan 21 miljoen mensen maandelijks tot wel 110 euro over te maken, is Bolsonaro even de grote nivelleerder. Maar graaf iets dieper en het Brazilië waarover Atila zich zorgen maakt wordt zichtbaar. De president kan aan de vooravond van de verkiezingen weliswaar schermen met werkloosheidscijfers die terug zijn op het niveau van 2015. Maar de mensen die in de pandemie hun vaste baan verloren, krijgen sindsdien vooral losse contracten, zo schrijft de krant Folha de São Paulo deze week.

Ook die trend ziet Atila met lede ogen aan. ‘Tien, vijftien jaar geleden hadden de meeste mensen een contract met bescherming van de staat, ze bouwden pensioen op, hadden recht op zorg’, zegt hij tegen zijn oma. ‘Nu huren bedrijven mensen in zonder contract, want de staat laat het toe.’ Hij ziet steeds vaker bedelaars naast de ingang van de supermarkt of de apotheek. ‘O, pfoe’, snuift grootmoeder Petrus. Ze is ervan overtuigd dat de armoede groter was toen Lula nog regeerde.

Zij stemde twintig jaar geleden ook op de linkse politicus, maar van die liefde is enkel nog diepe teleurstelling over. Sinds Lula’s arbeiderspartij PT enkele jaren na zijn tweede termijn mikpunt werd van een enorm corruptieonderzoek – dat schandalen in alle partijen en in de financiële elite blootlegde – is de linkse leider in de ogen van velen een onverbeterlijke dief. ‘De grootste die Brazilië ooit heeft gekend’, roept Petrus. In 2017 werd ook Lula veroordeeld in een omstreden corruptieproces. Die uitspraak werd vorig jaar vernietigd, maar het imago bleef plakken.

‘Operatie Wasstraat’

‘Operatie Wasstraat’, zoals de justitiële operatie werd genoemd, legde bloot dat onder andere miljarden van staatsoliebedrijf Petrobras waren weggesluisd. ‘Lula heeft Petrobras volledig kapotgemaakt’, oordeelt Petrus, ‘en Bolsonaro moest de scherven opruimen.’ De president voerde het afgelopen jaar een felle strijd over de hoge benzineprijs met de leiding van het bedrijf, waarvan de staat grootaandeelhouder is. Bolsonaro belooft de oliereus te verkopen. ‘Hij verkocht al delen van Petrobras’, zegt werknemer Atila. ‘Als het bedrijf volledig commercieel wordt, zou ik mijn baan kunnen kwijtraken.’

De campagne van Bolsonaro kan teren op Lula’s beschadigde reputatie en voegt daar met succes een ander frame aan toe: dat van Lula de socialist. Campagnespotjes tonen hem als innige vriend van de repressieve regimes van Venezuela en Cuba. Maar in zijn cv is van socialistische neigingen geen enkel spoor te vinden, zegt econoom Daniela Prates, verbonden aan VN-handelsafdeling Unctad. ‘Voor zijn eerste verkiezing schreef hij een brief aan de Brazilianen, waarin hij een gematigde economische koers beloofde. Vervolgens benoemde hij een liberaal als hoofd van de centrale bank.’

Oude campagnetruc

Afgelopen donderdag herhaalde de voormalig president die oude campagnetruc; in een open brief stelde hij dat hij ‘verantwoordelijk fiscaal beleid’ zal voeren. Lula verraste tijdens zijn termijnen juist als relatief zuinige president, zegt Prates aan de telefoon, terwijl Bolsonaro de afgelopen jaren opviel door zijn hoge uitgaven. Hoewel ook Lula de armste gezinnen steunde met zijn geroemde Bolsa Família-beurs, had hij een breder pakket aan sociale programma’s. ‘Slim sociaal-economisch beleid. Hij verhoogde het minimumloon, hij gaf arme Brazilianen toegang tot universitair onderwijs.’

Prates heeft weinig goeds te zeggen over Bolsonaro’s economische erfenis. ‘Er blijft amper financiële ruimte over voor de volgende regering.’ Tijdens Lula’s termijnen zakte de overheidsschuld van 70 naar 60 procent van het nationaal product. In pandemiejaar 2020 voerde Bolsonaro de schuld op tot bijna 100 procent van de omvang van de economie. Hij eindigt zijn termijn met positievere cijfers. De staatsschuld komt dit jaar volgens prognoses uit op zo’n 76 procent, mede doordat ontwikkelingsbank BNDES een lening uit de PT-tijd terugbetaalt.

In de flat van oma Petrus stuit elk argument van kleinzoon Atila op een muur, terwijl zijn grootmoeder maar niet begrijpt waarom hij het linkse gevaar niet onder ogen wil zien. Na de inhoudelijke argumenten probeert Atila haar via het hart te bereiken. Hij vertelt hoe de Braziliaanse componist Jobim zich voor The Girl from Ipanema liet inspireren door vogelzang. ‘Zó zijn wij, zachtaardig, vredelievend.’ Hoe kan het dat zo’n sympathiek volk een luidruchtige hork als Bolsonaro als president koos, vraagt hij zich af.

‘Hij is grofgebekt’, geeft grootmoeder Petrus toe, ‘maar hij is geen dief.’