‘Goede manieren zijn niet tuttig maar nuttig’

Goede manieren komen in hun kern al eeuwen op hetzelfde neer: elkaar niet in verlegenheid brengen. Toch verandert de invulling van goede manieren voortdurend. Vandaar dat van het etiquetteboek Hoe hoort het eigenlijk? sinds zijn verschijning in 1939 al 42 ‘geheel herziene’ edities zijn verschenen. De twintig laatste zijn verzorgd door historica Reinildis van Ditzhuyzen. Donderdag verschijnt de nieuwste Dikke Ditz. Die is, zegt de auteur, nodig omdat we de laatste jaren meer zijn gaan tutoyeren, minder jasje-dasje zijn gaan dragen, meer zijn gaan vasten, minder zijn gaan corresponderen en – vooral – meer zijn gaan appen. Zo schrijft de digitale etiquette voor: ‘Zeg een afspraak op korte termijn bij voorkeur mondeling af – dus liever niet per app of mail.’

Van Ditzhuyzen vindt het overigens geen onverdeeld genoegen om bekendheid te genieten als die mevrouw met haar verzorgde dictie die alles weet van het koningshuis en van goede manieren. ‘Daar word ik op aangesproken als ik met de fiets door rood rijd. Dan is het meteen: ‘Mevrouw Van Ditzhuyzen, u weet dat dat niet mag.’ Of toen ik onlangs, zonder het te willen of te beseffen, voordrong in een winkel. Meteen kreeg ik op mijn kop: ‘Mevrouw Van Ditzhuyzen, ik dacht dat u wist hoe het hoorde.’ Zo iemand gaat dan naar huis met het verhaal: ‘Nou, die mevrouw Van Ditzhuyzen dringt voor in winkels.’

Dat is kennelijk het lot van de auteur van Hoe hoort het eigenlijk? Want niet alleen Van Ditzhuyzen wordt de maat genomen. Amy Groskamp-ten Have (1887-1959), auteur van de eerste editie, overkwam hetzelfde. ‘Van haar werd gezegd dat ze te hard praatte en ook in andere opzichten niet haar eigen regels voor wellevendheid in acht nam. Mensen hadden er plezier in om vast te stellen dat ze helemaal niet zo netjes was.’

Nederlandse horkerigheid

Misschien is dat wel een beetje Nederlands. Goede manieren wekken hier van oudsher achterdocht. ‘Vrijwel elke reiziger in vroegere eeuwen vond ons Nederlanders horken. Dat is misschien wel de taaiste erfenis van Calvijn: complimenten maken en hoffelijkheid betrachten, zijn vormen van veinzerij. Wie de manieren in acht neemt, is niet eerlijk.’

Toen de eerste door Van Ditzhuyzen verzorgde herziening van Hoe hoort het eigenlijk? in 1999 verscheen, stelde zij zich in op een gereserveerd, zo niet vijandig onthaal. ‘Ik dacht: ik zal wel van alle kanten worden aangevallen. Zo van: wie denkt die mevrouw wel dat ze is? En ik begreep de reacties die ik vreesde eigenlijk ook best, want ik had ook altijd gedacht dat Hoe hoort het eigenlijk?, waarvan ik alleen de titel kende, een tuttenboek was van een enorme tut. Maar toen ik het boek las, stelde ik vast dat Amy Groskamp-ten Have het leven van de mensen niet moeilijker heeft willen maken, maar makkelijker. Goede manieren zijn de smeermiddelen van de sociale contacten. Ze zijn uitdrukking van de wens om rekening te houden met elkaar. Mijn kreet is geworden: goede manieren zijn niet tuttig maar nuttig.’

En dat heeft, bezweert Van Ditzhuyzen, niets te maken met ‘nette woorden’. Met wc of toilet, broek of pantalon, taartje of gebakje. ‘De meest gestelde vraag op mijn lezingen is: ‘Moet ik aan tafel wel of niet ‘smakelijk eten’ zeggen. Ik zeg dan: dames en heren, dit heeft niets met etiquette te maken, dit is groepstaal, zoals je ook voetbaltaal hebt. Dus als je je er prettig bij voelt om ‘smakelijk eten’ te zeggen, moet je dat zeker doen. Ik betoog tenslotte altijd: je moet aardig zijn voor elkaar. En het is hartstikke aardig bedoeld om iemand smakelijk eten te wensen.’

Sociaal onzeker

Voor etiquette in de zin van: anderen bejegenen zoals je zelf bejegend zou willen worden, bleek Nederland wel degelijk ontvankelijk. Na de verschijning van haar eerste Hoe hoort het eigenlijk? kon ze onweersproken haar verhaal in talkshows en interviews vertellen. Van het boek zijn sinds 1999 twintig edities verschenen – de voorlaatste in 2016. Daarnaast zijn versies voor verschillende doelgroepen uitgebracht zoals de KinderDitz, Dunne Ditz, Dutch Ditz (Manners in the Netherlands) en Der Ditz (Alles was man über die Niederländer wissen sollte).

‘Veel mensen die op het vlak van de omgangsvormen niets hebben meegekregen, voelen zich in het sociaal verkeer vaak onzeker. Bij ABN Amro, waar ik een keer een praatje hield, kwam een mevrouw naar mij toe die zei: ‘Mijn ouders waren hippies voor wie ‘wees jezelf’ het voornaamste richtsnoer was in de opvoeding.’ Zij was erg blij met de Dikke Ditz. In studentenhuizen ligt hij vaak op de plee, heb ik mij laten vertellen.’

Enig nadeel van het feit dat haar boek – ook tot Van Ditzhuyzens eigen verbazing – in een grote behoefte voorziet, is dat zij in toenemende mate met de etiquette wordt geassocieerd, terwijl zij als historicus meer beroepstrots ontleent aan andere boeken, zoals de biografie van Juliana van Stolberg, de ‘stammoeder van het Oranjehuis’, en Die Hlawatsch Saga – over de wederwaardigheden van 1800 tot heden van de bewoners van een Weens appartementencomplex. ‘Ook dat heb ik gemeen met Amy Groskamp-ten Have. Ze zei: ‘Ik zal wel altijd herinnerd worden als die etiquette-mevrouw’. Zo is het inderdaad gegaan. Niemand leest haar romans meer.’