Gevecht om de waarheid begint over mondkapjesdeal: dit wil de Kamer nog weten

Wat wist Hugo de Jonge van de deal met Sywert van Lienden?

Tot voor kort leek CDA-minister Hugo de Jonge part noch deel te hebben aan het schandaal rondom zijn voormalige partijgenoot. Toen de Volkskrant vorig jaar onthulde dat Van Lienden heimelijk rijk was geworden dankzij een megaorder, terwijl hij altijd beweerde ‘om niet’ te werken, benadrukte De Jonge in diverse media meteen ‘niet betrokken’ te zijn bij de deal. ‘Het was niet mijn portefeuille.’

Al even stellig reageerde De Jonge destijds op de vraag vanuit de Tweede Kamer: ‘Was u, de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, op de hoogte van de mondkapjesdeal met de heer Van Lienden?’ Het antwoord van De Jonge op 9 juni 2021: ‘Dat er sprake was van een overeenkomst tussen LCH en Van Lienden was publiekelijk bekend. Met de inhoud van de overeenkomst was ik niet bekend; bij de besluitvorming ben ik niet betrokken geweest.’

Naar de rol van De Jonge, een partijgenoot van Van Lienden, bij de deal werd daarna nooit meer gevraagd.

Dat is veranderd sinds de Volkskrant WhatsApp-berichten onthulde waaruit blijkt dat De Jonge zich wél bemoeide met de deal. Op 10 april 2020 nam de minister contact op met topambtenaar Bas van den Dungen en zette de secretaris-generaal van Financiën aan om contact te zoeken met Van Lienden. Toen dat eenmaal was gebeurd, werd er nog datzelfde weekend een overleg met Van Lienden voorbereid. ‘Super’, appte De Jonge, ‘echt een goed idee’.

Een dikke week later lag de deal van ruim 100 miljoen euro klaar voor Van Lienden en zijn zakenpartners Bernd Damme en Camille van Gestel, ondanks het verzet van inkooporganisatie LCH en tal van aanbiedingen van andere leveranciers.

In zijn antwoord aan de Tweede Kamer suggereerde De Jonge dat hij slechts via de media op de hoogte was geweest van de deal met Van Lienden (‘het was publiekelijk bekend’), maar dat blijkt niet de volledige waarheid. De CDA-minister werd juist persoonlijk op de hoogte gesteld toen de deal met zijn partijgenoot was gesloten. Dat zegt voormalig directeur-generaal Mark Frequin, die de onderhandelingen met Van Lienden voerde.

Frequin: ‘Ik heb niet alleen Martin van Rijn (destijds als minister voor Medische Zorg verantwoordelijk voor de inkoop van beschermingsmiddelen, red.), maar ook Hugo de Jonge verteld dat er een deal was gesloten met Van Lienden. Dat gebeurde eind april, in een context waarin ik ook over andere zaken rapporteerde. Dat is overigens niet bijzonder. Ik vertelde wel vaker over deals die we sloten. Over de precieze inhoud heb ik het niet gehad.’

Wat was de rol van andere CDA’ers?

Het CDA had er geen belang bij dat Van Liendens dubbelspel – schermen met liefdadigheid en ondertussen in het geheim miljoenen verdienen – naar buiten zou komen. Van Lienden meldde al in 2020 aan de sollicitatiecommissie van het CDA dat hij had verdiend aan zijn mondkapjeshandel, hoewel hij daar publiekelijk nooit over had gesproken. Het CDA heeft nooit iets met die informatie gedaan, al kreeg Van Lienden niet de door hem begeerde plek op de CDA-lijst voor de Tweede Kamerverkiezingen.

De CDA-top werd volgens de partij niet op de hoogte gesteld van de ontboezeming van Van Lienden tegenover de sollicitatiecommissie. Toen de geheime coronadeals van de ex-ambtenaar werden onthuld door de Volkskrant, reageerde het CDA uiterst omzichtig. Uit de partij van normen en waarden klonk amper kritiek. Geen partijkopstuk heeft zijn handelen veroordeeld. Nadat Van Lienden zelf zijn lidmaatschap had opgezegd, werd hij nog nadrukkelijk bedankt voor zijn vrijwilligerswerk.

Die terughoudendheid heeft mogelijk te maken met de betrokkenheid van enkele prominente partijleden bij de affaire. Vaststaat dat Van Lienden baat had bij zijn CDA-connecties. Niet alleen Hugo de Jonge, maar ook toenmalig CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt hielp zijn partijgenoot om voet aan de grond te krijgen in Den Haag. De Volkskrant beschreef eerder al dat Omtzigt in mei 2020 bij premier Mark Rutte en minister Van Rijn (Medische Zorg) lobbyde voor nóg een grote order voor Van Lienden.

Uit nieuwe documenten in handen van de Volkskrant blijkt nu dat Omtzigt in maart 2020 ook bijsprong om via staatssecretaris Alexandra van Huffelen (Financiën) een vrijstelling te krijgen van btw en invoerheffing op een levering. In een reactie laat Van Lienden weten dat Omtzigt namens zijn organisatie ‘een praktisch verzoek heeft doorgestuurd' naar Financiën. Welke rol Omtzigt speelde bij de uiteindelijke omstreden deal van 100,8 miljoen euro, die in april werd uitonderhandeld na de interventie van De Jonge, blijft ondertussen onduidelijk.

Omtzigt wil zelf geen openheid van zaken geven. Hij wacht ‘met belangstelling’ op het al maanden durende onderzoek van Deloitte naar de deal, waarover de Tweede Kamer dinsdag wordt bijgepraat. Via een woordvoerder laat de ex-CDA’er weten: ‘Ten aanzien van de mondkapjes benadrukt Pieter dat hij niet wist dat het om een commerciële activiteit ging en dat hij op het verkeerde been is gezet, zoals Sywert ook eerder heeft bevestigd.’

Van Lienden ontkent dat Omtzigt door hem op het verkeerde been is gezet. ‘Daar is geen sprake van geweest... Ik hoop en verwacht dat Pieter Omtzigt openhartig is richting onderzoeksbureau Deloitte over zijn veelvuldige contacten met onder andere bewindspersonen en inspanningen achter de schermen.’

Omtzigt kan een belangrijke rol gaan spelen in het debat over de vraag of CDA-minister De Jonge de Kamer goed heeft voorgelicht. Als Omtzigt met De Jonge sprak over de mondkapjes van Van Lienden, wordt het voor de huidige minister voor Volkshuisvesting moeilijker om vol te houden dat hij geen enkele betrokkenheid had bij de affaire.

Het enige wat het ex-CDA-Kamerlid nu via zijn woordvoerder kwijt wil: ‘Natuurlijk zijn er veelvuldig contacten geweest tussen Pieter en mensen uit zijn partij over allerhande politieke kwesties.’

Wie is xxx, de persoon die net zo praat als Hugo de Jonge?

‘Je kunt die Sywert beter inside pissing out hebben dan outside pissing in.’ Dat was het belangrijkste argument dat De Jonge in een WhatsApp-bericht aan topambtenaar Van den Dungen aandroeg om toch te gaan samenwerken met Van Lienden. Vrij vertaald in het Nederlands: houd je vijanden vooral heel dichtbij.

De quote van De Jonge – een citaat van Lyndon B. Johnson – roept vragen op over een rapport van onderzoeksbureau Grant Thornton dat al eerder verscheen over de deal met Sywert van Lienden. Grant Thornton constateerde in juni 2021 dat er binnen inkooporganisatie LCH geen fouten waren gemaakt bij het gunnen van de order aan Van Lienden en zijn mondkapjesmakkers, maar bij nader inzien stond de gevoeligste informatie in een bijlage van het rapport. Daarin meldde Grant Thornton welke passages geschrapt waren op verzoek van VWS.

Een van die geschrapte passages bevat een mail waarin Rob van der Kolk, hoofd van inkooporganisatie LCH, aan zijn tegensputterende medewerkers uitlegt waarom Van Lienden toch een megaorder moet krijgen. Hij haalt daarbij een argument aan van een iemand die wordt aangeduid als xxx. ‘... xxx citeerde daarbij president Lyndon Johnson toen hij het had over een gevaarlijke concurrent: ‘It’s probably better to have him inside the tent pissing out than outside the tent pissing in’.’

Wie is xxx? Volgens Van der Kolk gaat het om Mark Frequin, de man die de deal met Van Lienden uiteindelijk sloot en De Jonge informeerde over het akkoord. Frequin denkt dat er wordt verwezen naar zijn toenmalige secretaris, die de quote ook zou hebben gebruikt. Het ministerie wil alleen kwijt dat xxx ‘een ambtenaar van VWS’ is.

Hugo de Jonge is dus niet xxx, maar blijkbaar werd zijn citaat wel overgenomen door een ambtenaar die de deal met Sywert moesten verdedigen. Hoe dat kon gebeuren, terwijl De Jonge naar eigen zeggen niet betrokken was bij de Sywert-deal, blijft onduidelijk. Een andere vraag die open staat: waarom wilde VWS per se dat deze passage werd geschrapt? Hoeveel ruimte krijgt Deloitte van huiverig VWS?

‘De onderste steen moet bovenkomen’, verklaarde toenmalig minister Tamara van Ark (Medische Zorg) toen ze Deloitte vorig jaar opdracht gaf een onafhankelijk onderzoek in te stellen. Toch is de vraag hoeveel ruimte de forensische onderzoekers krijgen van een departement dat de transactie met Van Lienden nog steeds verdedigt als een prima deal. Tegelijkertijd verzet VWS zich via beroepsprocedures tegen rechterlijke uitspraken om interne communicatie over de zaak openbaar te maken.

Volgens VWS waren de mondkapjes die Van Lienden en zijn twee compagnons leverden ‘van een goede kwaliteit en een redelijke prijs’. Een opmerkelijke uitspraak, omdat de ene helft van de 40 miljoen mondkapjes is afgekeurd voor de zorg en de andere helft de stof grafeen bevat. Van die stof zegt het RIVM dat er meer duidelijkheid moet komen over de veiligheid.

Oud-medewerkers van het LCH zijn ervan overtuigd dat VWS er bovenal op uit is om gezichtsverlies beperken. Daarom werd in eerste instantie door het ministerie net gedaan alsof de inkooporganisatie zelf had besloten om Van Lienden uit te kiezen voor een megaorder. Rob van der Kolk van het LCH wijst dat verhaal opnieuw naar het rijk der fabelen: ‘Wij van het LCH waren tegen, maar uiteindelijk was het de overheid die betaalde en de deal wilde.’

De bemoeienis van VWS met het rapport van Grant Thornton wijst erop dat ook de onderzoekers van Deloitte zich schrap kunnen zetten. De politieke belangen zijn alleen maar groter geworden, ook omdat er vragen zijn bijgekomen over de betrokkenheid van Hugo de Jonge.

Opmerkelijk genoeg heeft de ambtenaar die namens VWS die deal met Van Lienden bij het LCH begeleidde en doordrukte een nieuwe functie gekregen. Deze ex-secretaris van topambtenaar Mark Frequin is nu ‘hoofd reconstrueren en evalueren’ bij het ministerie van VWS, hoewel hij zelf dus een cruciale rol speelt in de corona-affaire die nu al maanden intensief wordt gereconstrueerd en geëvalueerd. Volgens het ministerie zijn er afspraken gemaakt om ‘de schijn van botsende belangen’ te voorkomen. ‘Deze afspraken houden in dat betrokkene geen enkele rol heeft bij de onderzoeken naar de inkoop van persoonlijke beschermingsmiddelen, en buiten de informatiestromen daarover staat.’

Er is nog een andere VWS-ambtenaar die een gevoelige positie inneemt in het gevecht om de waarheid over de Sywert-deal. Deze ambtenaar werkte tot vlak voor het sluiten van de megadeal samen met Van Lienden en diens twee compagnons. Ze besloot zich uiteindelijk terug te trekken uit de Hulptroepen Alliantie en kreeg daarna een baan bij VWS.

Deze VWS-ambtenaar beschikte al die tijd over aanwijzingen dat er een geheime, commerciële constructie was opgetuigd door Van Lienden en zijn compagnons. Toch kwam die pas aan het licht door de onthulling van de Volkskrant in mei 2021.

De advocaat van deze VWS-ambtenaar, die volgens het ministerie nu een functie vervult die ‘niets te maken heeft met het dossier persoonlijke beschermingsmiddelen’, zegt dat de vrouw nu wel volledig meewerkt aan het onderzoek van Fiod en Deloitte.