Geneeskunst

Zit er niet te veel rood in? Hoewel de opdrachtgever hem geen beperkingen had opgelegd, hield beeldend kunstenaar David Lindberg bij het maken van zijn sculptuur 45T Chinese Purple wel degelijk rekening met de plek waar het werk zou komen te hangen: de hal van een ziekenhuis.

Het zou voor sommigen wellicht wat al te heftig zijn om op weg naar kraamafdeling of operatiekamer een metershoog scherm te passeren met druipende, bloedrode en zwarte pigmenten. Bovendien komen ziekenhuisbezoekers vaak terloops in contact met kunst, waardoor het effect ervan des te krachtiger kan zijn. 'Ik heb om deze redenen gekozen het werk licht te houden, met niet te veel rood erin', zegt de in Amsterdam gevestigde Amerikaan Lindberg. Spelend met het daglicht golft zijn halftransparante 'gordijn' van kunsthars vrolijk door de hal van het LUMC, het Leids Universitair Medisch Centrum.

Het LUMC laat geregeld nieuw werk maken voor de inpandige galerie. Veel ziekenhuizen, vooral academische, hebben een eigen kunstbeleid en -budget, en soms een eigen collectie gekoppeld aan een voor iedereen toegankelijke kunstroute. Het Academisch Medisch Centrum in Amsterdam bezit een grotere collectie toegankelijke naoorlogse kunst van vaderlandse bodem dan het Stedelijk Museum. Andere ziekenhuizen hebben vooral kunst in bruikleen van musea en particulieren. 'In een ziekenhuis komen meer mensen dan in een museum', benadrukte Charles de Mooij nog maar eens, toen hij als directeur van het Noord-Brabants Museum vorig jaar de kunstroute opende in het nieuwe Jeroen Boschziekenhuis in Den Bosch.

Kunst wordt in toenemende mate gezien als onderdeel van een healing environment dat veel moderne ziekenhuizen willen bieden. 'Niet meer dat akelige witte van vroeger, maar een aangename omgeving met kleuren, veel groen en daglicht', zegt Celia Noordegraaf, lid van de kunstcommissie in het Jeroen Boschziekenhuis die is samengesteld uit vertegenwoordigers van de kunstwereld en het ziekenhuis. 'Beeldende kunst en muziek horen daar ook bij. Je zegt ermee dat je behalve aandacht voor het lichaam, ook aandacht hebt voor de geest. High touch naast hightech.'

Het roept de vraag op of beeldende kunst de gezondheid daadwerkelijk kan bevorderen. Amerikaans onderzoek heeft uitgewezen dat patiënten met uitzicht op een groen park sneller herstelden van een operatie dan degenen die uitkeken op een muur. Kan beeldende kunst hetzelfde, helende effect stimuleren? En zo ja, hoe meet je dat? 'Harde' gegevens over de uitwerking van sculpturen en schilderijen op body en brein zijn er nog niet.

Op initiatief van 'proceskunstenaar' Martijn Engelbregt begon deze maand een 'interactieve onderzoeksexpositie' in het Haagse MCH Westeinde, een ziekenhuis dat het qua uitzicht vooral moet hebben van muren. De naam: BETER. De centrale vraag: heeft beeldende kunst daadwerkelijk invloed op de geestelijke en lichamelijke gezondheid? Met andere woorden: bestaat er naast geneeskunde ook geneeskunst?

Aan het ambitieus opgezette project werken zowel kunstenaars als wetenschappers mee en - naar de organisatoren hopen - de komende drie maanden ook veel patiënten, bezoekers en medisch personeel. Engelbregt bracht het concept 'placebokunst' naar het ziekenhuis. In een reeksje onderzoeken wordt gekeken hoe lichaam en geest reageren op echte kunst versus nepkunst oftewel 'placebo's'.

Wie in Haaglanden bezoekers, patiënten of medici aarzelend door de ziekenhuisgangen ziet schuifelen, blik op de muur, pen en papier in de hand, weet dat ze de BETER-route volgen met kunstwerken én placebo's van vijftig kunstenaars. Per werk - echt of nep, dat staat er niet bij - kunnen ze in een enquête aangeven of ze het 'goed voor de gezondheid' vinden. Aan het einde van het project, in februari, worden de verschillen in waardering voor kunst en nepkunst geïnventariseerd. Er is werk van onder anderen Job Koelewijn, Frank Koolen, Fransje Killaars, Marc Mulders, en hé: is de naam bij dat schilderij niet van de medisch specialist die we zojuist spraken?

Op de afdelingen EMG en radiotherapie krijgen de (liggende) patiënten te maken met (placebo)kunst waarin een thema uit de natuur is verwerkt. Na de behandeling wordt hun waardering gepeild. Hing er voor dit project iets anders aan het plafond? 'We hebben ooit zo maar een plaat van de Eiffeltoren opgehangen', zegt een medewerker van de medische staf. 'De ene patiënt zag het als een prettig houvast: lekker naar Parijs na de bestraling. De ander vreesde voortaan altijd aan kanker te moeten denken bij het zien van de Eiffeltoren.'

Met een dergelijk praktijkvoorbeeld is meteen de achilleshiel van het wetenschappelijk onderzoek blootgelegd, als we afgaan op Robert Zwijnenberg, hoogleraar kunstgeschiedenis in relatie tot wetenschap en technologie. Evenmin als in kunstkringen een eenduidig antwoord bestaat op de vraag wat kunst is, zijn hersenwetenschappers het eens over de meetbaarheid van mentale processen. 'Begrippen als schoonheid, troost of geluk bepalen wie en wat we zijn', zegt Zwijnenberg, 'maar in het kader van wetenschappelijk hersenonderzoek zijn ze nogal fuzzy. Als iemand gelukkig is, licht een bepaald deel van de hersenen op, maar dat geeft nog geen inzicht in de individuele ervaring van geluk.'

Toch is hij vast overtuigd van het nut van kunst in ziekenhuizen. 'Uit persoonlijke ervaring weet ik hoe groot bijvoorbeeld de troostende kracht van een kunstwerk of muziekstuk kan zijn. Het rare is: dat kunnen we ons allemáál goed voorstellen. Maar meetbaar is het helaas niet.'

In Leiden is het belangrijkste 'meetinstrument' voor de kunstbeleving het gastenboek. 'Zulke plaatjes maken de verplichte, toch wel sombere gang naar deze instelling van bloed en dood bijna tot een feest!', schreef een bezoeker die er schijnbaar niet al te best aan toe was. En: 'Mijn opa vindt het heerlijk hier te lopen, het geeft hem rust!' In het gastenboek komen de woorden 'rust', 'schoonheid', ontspannend' en 'ontsnappen' geregeld terug.

Hoe individueel zowel kunstbeleving als gelukservaring ook zijn, er blijkt een brede concensus over wat de rol moet zijn van beeldende kunst in ziekenhuizen. 'Afleiding bieden, troost brengen en aanzetten tot nadenken', zegt Celia Noordegraaf. 'Het mag niet te confronterend of aanstootgevend zijn. Vorig jaar kregen we een foto aangeboden van een stel zwarte limousines. Een prachtig autonoom kunstwerk, maar de associatie met lijkwagens en dood was te sterk.'

De klacht van een bezoeker over getekende portretten van dictators uit de 20ste eeuw, onder wie Hitler, met ernaast een van hun geliefden - een moeder, minnares, of dochter - werd echter terzijde gelegd. 'Het mag best prikkelend zijn', zegt Noordegraaf, die erkent dat de commissie vaak 'gevoelsmatige' keuzen maakt over welke kunst ontregelend kan zijn en welke niet. Kunstadviseur Sandrine van Noort van het LUMC in Leiden benadrukt dat ook de context in het ziekenhuis van belang is. 'Bij gyneacologie hing eens een afbeelding waarin een vrouwenlichaam was verwerkt. De artsen vonden dat toch wat te confronterend voor uitgerekend die afdeling.'

Dat zelfs opbeurend bedoelde kunst niet altijd geschikt is voor een ziekenhuis, bleek in Haaglanden nog voor de opening van het BETER-project. Kunstenaar Domenique Himmelsbach de Vries bedacht een spiegelinstallatie voor één van de liften. De woorden KOP OP werden vanaf het plafond op een vloerspiegel geprojecteerd. De spiegel zou kunnen breken, meende de technische dienst, mensen zouden het eng kunnen vinden in de lift te stappen, en ook vrouwen met een rok aan zouden bedenkingen kunnen hebben. Het kunstwerk werd verwijderd.

De BETER-kunstroute is geopend t/m 8/2/2013. Maandag t/m vrijdag 9-17 uur. Het BETER-lab is open van woensdag tm vrijdag, 11-16 uur. Een ander BETER-onderdeel is thuisonderzoek. Vrijwilligers worden nog gezocht: thuisonderzoek.nl, beterconsortium.nl, mchaaglanden.nl

Kunstroutes

Het Academisch Medisch Centrum (AMC) in Amsterdam heeft van alle ziekenhuizen de grootste collectie, waaronder veel Cobra. Naast de vaste collectie zijn er twee galeries. In de Brummelkamp Galerie hangen momenteel portretten van fotografen onder wie Koos Breukel, Vincent Mentzel en Erwin Olaf. In De Vitrines hangt doorgaans toegepaste kunst die te koop is. Er is geen kunstroute. amc.nl.

In het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC) is het streven een representatief beeld te geven van hedendaagse kunst. Present in de collectie zijn onder anderen Teun Hocks, Berend Strik en Marlene Dumas. Bij de entree ligt een routebeschrijving die langs vijftig werken voert. De expositie van David Lindberg is te zien tm 6 januari: dagelijks open van 9 tot 20 uur. Alles gratis. lumc.nl

In het in 2010 geopende Jeroen Bosch Ziekenhuis in Den Bosch horen beeldende kunst, theater en muziek bij het healing environment. Bij de entree hangt een videoinstallatie van Fiona Tan. De beschrijving van de kunstroute is gratis verkrijgbaar bij de afdeling patiëntenvoorlichting.

jeroenboschziekenhuis.nl

Ook andere ziekenhuizen hebben kunstroutes. Ze zijn te vinden op de website van het ziekenhuis.

undefined