Gemeenten kijken op grote schaal en in het geheim mee met burgers op sociale media

Dat blijkt uit onderzoek van de NHL Stenden Hogeschool en de Rijksuniversiteit Groningen in opdracht van onderzoeksprogramma Politie en Wetenschap. Gemeenten houden Facebookgroepen, Twitterprofielen en andere sociale media in de gaten om zicht te krijgen op mogelijke ongeregeldheden als rellen en demonstraties.

Gemeenteambtenaren zijn zich er vaak niet van bewust dat ze de wet overtreden, blijkt uit het onderzoek. Meer dan de helft weet niet welke regels en protocollen gelden. De resultaten zijn gebaseerd op antwoorden op een vragenlijst van 156 van de 352 Nederlandse gemeenten.

Bijna één op de zes van de ondervraagde gemeenten maakt gebruik van nepaccounts, een methode die alleen politie en inlichtingendiensten onder strikte voorwaarden mogen inzetten. In enkele gevallen gaan gemeenteambtenaren onder valse namen besloten Facebookgroepen binnen.

Zo schrijft een ambtenaar ten tijde van de vluchtelingencrisis heimelijk lid te zijn geworden van besloten Facebookgroepen om te zien ‘wat er speelt’. Gemeenten speuren online naar bijstandsfraude door op Marktplaats te zoeken naar bijverdiensten. Ook worden sociale media gebruikt om vluchtverhalen van asielzoekers te checken.

Ernstige inbreuk

Het online speuren onder nepnamen, het opslaan van persoonlijke gegevens en het binnendringen van besloten groepen zijn een ernstige inbreuk op rechten van burgers, zegt Bart Custers, hoogleraar Law and Data Science aan de Universiteit Leiden. ‘Het is simpelweg verboden. Gemeenten mogen niet voor politie of inlichtingendienst gaan spelen.’

Willekeur en ernstige privacyschending liggen op de loer. Custers: ‘Als de overheid online gaat met een nepaccount is dat werken onder dekmantel, de politie moet daar bijvoorbeeld toestemming voor vragen aan de rechter. Dit is niet het werk van gemeenten.’ Bovendien bestaat het gevaar dat persoonsgegevens lekken.

‘Binnen gemeenten lijkt nauwelijks gesprek te zijn over wat wel en niet mag’, zegt Willem Bantema, verantwoordelijk onderzoeker en rechtssocioloog aan de NHL Stenden Hogeschool. Uit het onderzoek blijkt dat bij ongeveer eenderde van de gemeenten geen functionaris gegevensbescherming is betrokken bij online-monitoring, dat is wel wettelijk verplicht. Volgens de onderzoekers houden vooral kleine en middelgrote gemeenten zich niet aan de regels. Grote steden hebben het beleid over het algemeen beter op orde.

De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) wil niet inhoudelijk reageren. ‘Op dit moment hebben wij nog geen eenduidig beeld van online-monitoring’, zegt een woordvoerder. ‘We zijn bezig met een inventarisering. Dit onderzoek kan daarbij helpen.’

In het dossier

Uit het onderzoek blijkt ook dat sommige gemeenten data opslaan in dossiers, waaronder informatie over individuen en groepen. Zeker 23 gemeenten doen dat geautomatiseerd. Dat verhoogt het risico op privacyschending omdat ook persoonsgegevens in het sleepnet kunnen zitten.

Dat gemeenten ver binnendringen in de onlineprivésfeer van burgers past in een trend. Vorige maand bleek uit onderzoek van NRC Handelsblad dat de Nationaal Coördinator Terrorisme en Veiligheid (NCTV) tegen de wet in nepaccounts inzet. Eerder bleek dat de Nederlandse krijgsmacht op grote schaal sociale media analyseerde om onrust in de samenleving op te sporen.

‘De samenleving vraagt steeds meer van gemeenten’, zegt Bart Jacobs, hoogleraar computerbeveiliging aan de Radboud Universiteit. ‘Ik snap best dat ze daarom willen weten waar bijvoorbeeld hooligans samenkomen.’ Zolang gemeenten zich aan regels houden, kan online-monitoring handig zijn, vindt Jacobs. ‘Denk aan een Twitteraccount waarvan duidelijk is dat het alleen algemene trends volgt.’

Maar volgens Bantema is dat vaak niet genoeg. Interessante informatie over bijvoorbeeld demonstraties wordt vooral in besloten groepen gedeeld. ‘Je ziet dat gemeenten steeds verder moeten gaan’, zegt de onderzoeker. Het daarom belangrijk dat snel meer duidelijk wordt over wet- en regelgeving, stelt hij.