Geluid maakt tumor kapot

De afgelopen dagen is de telefoon op de afdeling radiologie van het AZR-Dijkzigt-ziekenhuis in Rotterdam veel vaker gegaan dan anders. Het zijn kankerpatiënten uit het hele land die informeren of ze in aanmerking kunnen komen voor een nieuwe kankerbehandeling met ultrageluid.

Radioloog prof. dr. Peter Pattynama staat de patiënten uitgebreid te woord. Hij kan op dit moment echter niets voor de bellers doen. Die reageren op berichten in de media over de nieuwe methode, voor hen een mogelijke strohalm. Ze ontlenen er opnieuw hoop aan, ook al is de nieuwe techniek over het algemeen niet geschikt voor de tumoren die ze hebben, zeker in dit ontwikkelingsstadium nog niet.

De ultrageluidbehandeling is experimenteel, en zal in het AZR-Dijkzigt-ziekenhuis in eerste instantie worden gebruikt bij de verwijdering van vleesbomen, als opstapje naar de behandeling van tumoren, allereerst bij vrouwen met borstkanker. Bovendien is de geavanceerde apparatuur pas net in een van de behandelkamers geïnstalleerd en zal niet eerder dan over enkele weken daadwerkelijk in gebruik kunnen worden genomen.

Bij de techniek, waarbij tumoren met geluidsgolven worden verhit en kapot gestookt, hoeft niet in de patiënt te worden gesneden. Ze is dus in principe pijnloos. Het grote voordeel is dan ook de patiëntvriendelijkheid, zegt Pattynama, die vervolgens college-gewijs voor de volledigheid de gangbare kankerbehandelingen langsloopt.

Snijden, bestralen en chemokuur zijn de inmiddels bekende basistechnieken waarmee artsen tumoren te lijf gaan. Daarnaast zijn er enkele experimentele technieken waarbij de tumor lokaal wordt aangepakt door deze extreem te verhitten en daarbij alle cellen te doden. Het zijn technieken waarbij invasief wordt gewerkt. Artsen gaan op een of andere manier, niet pijnloos, het lichaam binnen.

In diverse ziekenhuizen, in Nederland onder meer in het Dijkzigt-ziekenhuis, gaan artsen niet al te diep liggende tumoren soms al te lijf met radiogolven. Bij deze zogeheten RF-techniek wordt een naald in de tumor geprikt. Deze naald fungeert als een soort antenne om energie in de tumor te brengen zodat die flink kan worden verhit.

Zo kunnen niet al te grote tumoren, in de lever bijvoorbeeld, worden behandeld. Er moet echter door de huid heen worden geprikt om in de tumor te kunnen komen. Datzelfde geldt voor een laserbehandeling. Daarbij wordt een eveneens millimeters dikke naald, met daarin de lasertip, door de huid geprikt om energie naar de tumor te brengen, voor verhitting.

Bij de nieuwe ultrasone techniek is geen naald meer nodig. De benodigde verwarmingsenergie wordt door middel van geluidsgolven overgedragen. Dat ultrageluid wordt op één punt in de tumor geconcentreerd. Met de geluidsenergie wordt de tumor, of delen daarvan, lokaal tot bijna 80 graden Celsius verhit. Eiwitten smelten dan samen, waardoor de cellen dood gaan.

De geluidsgolven worden op de tumor gericht, met een nauwkeurigheid van ongeveer én millimeter, zegt collega-radioloog Jan Willem Kuiper. Dat betekent dat de vaak centimeters grote tumor met hoge precisie is te verhitten zonder omringend, gezond weefsel te beschadigen. Of wel: in het met geluidsgolven bestookte gebiedje in de tumor wordt de temperatuur bijna tachtig graden Celsius. 'Een millimeter daarnaast blijft het weefsel op lichaamstemperatuur', zegt Pattynama, nog steeds verbaasd over deze grote mate van nauwkeurigheid.

De geluidspuls duurt niet langer dan tien seconden. Dat is in principe voldoende om alle (kanker)cellen in het met geluid bewerkte gebied te doden. Vervolgens worden telkens andere, aansluitende stukjes van de tumor met geluidsgolven gedood. Centimeter voor centimeter wordt de tumor aangepakt.

En daar ligt voorlopig ook een van de beperkingen van de techniek. De tumor kan niet te groot zijn omdat anders de behandeling te lang duurt. Meer dan tweeënhalf uur liggen wordt te belastend voor de patiënt, zegt Kuiper.

Om de precieze locatie te weten van de tumor, en daarmee de plaats waarop de geluidsgolven moeten worden geconcentreerd, wordt gebruik gemaakt van de afbeeldingstechniek MRI. Daarmee is ook de temperatuur in de tumor te volgen. De patiënt ligt in de tunnel van deze machine op een met water gevuld matje. Daarin zitten zogeheten transducers die de geluidsgolven het lichaam in sturen.

Aan de hand van MRI-opnames wordt na elke geluidspuls gekeken naar het resultaat. Pattynama gebruikt daarvoor de oorlogsterm 'schade analyse'; overdrachtelijk gezien, is er per slot van rekening sprake van een soort oorlog.

De experimenten in Rotterdam maken onderdeel uit van een groter onderzoeksprogramma in ziekenhuizen in Houston, Boston, Montreal, Berlijn en Londen. De Amerikaanse regelgevende autoriteiten, de FDA, hebben de onderzoeksresultaten nodig om te kunnen bepalen of de techniek in de kliniek kan worden toegepast.

Het Israëlische bedrijf InSigthtec, de ontwikkelaar van de technologie, heeft bij de FDA een aanvraag ingediend voor de behandeling van borstkanker en voor de verwijdering van vleesbomen in de baarmoeder. Het bedrijf installeert de apparatuur, en financiert het onderzoek. In het Rotterdam is dat afgelopen weken gebeurd, zodat de machinerie volgende week voor het eerst kan worden beproefd. Er zal in eerste instantie worden geoefend op biefstukken.

In het kader van het internationale onderzoek zullen in het Dijkzigt-ziekenhuis voor het eind van dit jaar bij ongeveer vijftien vrouwen vleesbomen in de baarmoeder met geluidsgolven worden weghaald. Zij krijgen vervolgens binnen een maand de geplande chirurgische ingreep, om zo op basis van pathologisch onderzoek de effectiviteit van de geluidsbehandeling te verifiëren.

Inderdaad, zegt Kuiper, bij deze experimentele behandeling is er voor die vrouwen geen echt voordeel. 'Dat wordt ze ook verteld. In de patiënteninformatie die ze krijgen, staat dat expliciet vermeld. Ze helpen de wetenschap verder. In de toekomst hebben andere patiënten mogelijk baat bij de onderzoeksresultaten.'