Gehate terrorist was in oorlog met alle Russen

Russische kinderen waren volgens Sjamil Basajev een legitiem doelwit in de bloedige strijd voor een onafhankelijk Tsjetsjenië. Dat maakte hem de meest gehate man in Rusland.

‘Wij zijn in oorlog met alle Russen’, zo verklaarde Basajev vorig jaar. ‘Russen betalen via hun belastingen mee aan de oorlog, ze sturen hun soldaten de oorlog in en hun priesters zegenen die soldaten met heilig water. Ze zijn allen medeplichtig. Ook al dragen ze niet allemaal wapens bij zich.’

Het Kremlin had een prijs van ruim 10 miljoen dollar op zijn hoofd gezet. Maar de terrorist leek ongrijpbaar, net als Osama bin Laden. Tot grote frustratie van de Russische veiligheidsdiensten. Terwijl Basajev toch een opvallende verschijning was. Hij had een lange donkere baard, een kaal geschoren hoofd en hij liep mank. In 2000 raakte hij, op de vlucht voor het Russische leger, in een mijnenveld zijn been kwijt.

Basajev (1965) groeide op in het bergstadje Vedeno. De Tsjetsjenen waren toen net teruggekeerd uit ballingschap. In 1944 had Sovjetdictator Jozef Stalin het complete Tsjetsjeense volk gedeporteerd naar Kazachstan en Siberië. Volgens Basajev stierven daarbij veertig van zijn familieleden.

De jonge, intelligente Basajev wilde advocaat worden, en revolutieleider. Op zijn studentenkamer hing een poster van Che Guevara. Omdat hij in Moskou op de juridische faculteit niet werd toegelaten, week Basajev uit naar de agrarische universiteit. Na een jaar haakte hij al af om te gaan handelen in computers.

In 1991, op 26-jarige leeftijd, pleegde Basajev zijn eerste terreurdaad. Die was gelijk al spectaculair, maar nog niet zo wreed. Met een groep gewapende mannen gijzelde hij een passagiersvliegtuig, dat hij eerst dwong naar Turkije te vliegen, en daarna naar de Tsjetsjeense hoofdstad Grozny. Vervolgens liet hij de 171 gijzelaars gaan. Basajev had zijn punt gemaakt: de wereld wist dat de Tsjetsjeense onafhankelijkheidswens serieus was.

De Russen vergaven hem deze jeugdige uitspatting. In plaats van hem te arresteren, gaven ze hem een militaire training. In 1992 gaf Basajev leiding aan een groep Tsjetsjeense strijders die separatisten in Abchazië hielp om de Georgische troepen te verdrijven. Hier legde Basajev, gesteund door Rusland, de basis voor zijn latere rebellenleger.

Toen in 1994 de oorlog tussen Rusland en Tsjetsjenië uitbrak, bleek Basajev al snel een van de gevaarlijkste en behendigste rebellenleiders. Hij leidde de verdediging van Grozny, totdat Moskou in 1995 de volledig in puin geschoten stad wist in te nemen.

Het Russische leger nam wraak door Basajevs geboorteplaats Vedeno te bombarderen. Elf familieleden, onder wie zijn vrouw en twee dochters, kwamen daarbij om het leven. ‘Hierna is er iets geknapt bij hem’, meent politiek analist Dmitri Trenin. ‘Hij is niet geboren als terrorist. De vernietiging van zijn clan heeft hem naar de radicale islam gedreven.’ Dat kwam ook door Basajevs steeds nauwere samenwerking met de Saudische strijder Khattab, die naar eigen zeggen banden had met Osama bin Laden en die buitenlandse fondsen wist aan te boren.

In juni 1995 viel Basajev met een groep rebellen de Zuid-Russische stad Boedjonnovsk binnen en gijzelde in het ziekenhuis ongeveer 1500 mensen. Tijdens de vier dagen durende gevechten met het Russische leger kwamen ruim honderd burgers om. Basajev kreeg uiteindelijk een vrije aftocht.

Nog geen jaar later leidde hij een groot offensief dat leidde tot de herovering van Grozny op het Russische leger. Dat dwong Moskou tot onderhandelen. Er kwam een vredesakkoord; begin 1997 werden presidentsverkiezingen gehouden. Basajev stelde zich kandidaat, maar verloor van de gematigde rebellenleider Aslan Maschadov. Basajev werd vice-premier, maar trad nog voor het einde van het jaar af omdat hij Maschadov te slap vond. In de jaren die volgden, ontwikkelde Tsjetsjenië zich tot een anarchistische boevenstaat waar ontvoeringen de belangrijkste bron van inkomsten werden.

In 1999 viel Basajev samen met Khattab enkele dorpen binnen in het aan Tsjetsjenië grenzende Dagestan, met als doel het stichten van een grote islamitische staat. Dat was voor Vladimir Poetin, toen Russisch premier, de directe aanleiding om Tsjetsjenië opnieuw binnen te vallen.

Basajev radicaliseerde en ging steeds meer aanslagen richten op Russische burgers. Hij geloofde niet langer in praten. ‘Een aanslag kost niet veel’, zei hij vorig jaar in een interview met westerse media. Voor een paar duizend dollars, vervolgde hij trots, organiseerde hij een theatergijzeling, een schoolgijzeling, een dubbele aanslag op passagiersvliegtuigen en enkele zelfmoordaanslagen in Moskou. Ruim vijfhonderd mensen kwamen daarbij om het leven.

Basajev werd wel eens vergeleken met Osama bin Laden. Maar er is een groot verschil tussen deze twee nietsontziende terroristenleiders. De islam was voor Basajev slechts een bijzaak. Zijn haat richtte zich niet tegen het Westen, maar puur en alleen tegen de Russen.