Geen vervolg voor briefstemmen als het aan de Kiesraad ligt: te veel risico’s

Dat zegt de Kiesraad in een advies aan demissionair minister Kajsa Ollongren (Binnenlandse Zaken en Koninkrijkszaken) na een evaluatie van de Tweede Kamerverkiezingen. Het kabinet moet voor 1 juli beslissen of de Tijdelijke wet verkiezingen COVID-19 nog van kracht blijft. In november vinden gemeentelijke herindelingsverkiezingen plaats, in maart 2022 zijn de gemeenteraadsverkiezingen.

‘Het vertrouwen in het verkiezingsproces is in Nederland nog behoorlijk groot, maar staat wel onder druk’, licht oud-topambtenaar Wim Kuijken (68) toe. Kuijken is dit jaar aangetreden als voorzitter van de Kiesraad.

Bij het briefstemmen ging twee maanden geleden van alles mis. Veel 70-plussers begrepen de instructies niet waardoor stemmen ongeldig moesten worden verklaard. Nog tijdens de verkiezingen vaardigde het ministerie van BZK een richtlijn uit over het wel of niet terzijde leggen van geretourneerde enveloppen.

Dat alles heeft niet bijgedragen aan wat Kuijken de ‘vertrouwbaarheid’ van het verkiezingsproces noemt. Mocht briefstemmen toch een vervolg krijgen, dan pleit de Kiesraad voor een andere vorm: alleen op aanvraag en de kiezer moet een kopie van een identiteitsbewijs meezenden.

Dat er in maart ook vervroegd kon worden gestemd, roept bij de Kiesraad geen kritiek op. Al luidt het advies om pas te gaan tellen als alle stembussen gesloten zijn. Maar de geest van het advies aan BZK is dat er in maart tekortkomingen aan het licht zijn gekomen en dan vooral bij het briefstemmen.

Kuijken: ‘Het waren verkiezingen onder bijzondere omstandigheden. We zijn heus niet tegen innovaties. Er gaan nu stemmen op om briefstemmen voort te zetten. Dat is een politieke keuze. Ik stel vast dat er van die 2,4 miljoen briefstembiljetten 1,3 miljoen niet zijn benut. Alleen al het in omloop brengen van die biljetten, zonder dat je daar echt controle op hebt, brengt risico’s met zich mee.

‘Je kunt niet bewijzen dat onbevoegden gebruik hebben gemaakt van biljetten en datzelfde geldt voor beïnvloeding. Ik vind: briefstemmen verdient niet de schoonheidsprijs. Dat er op het laatste moment nog een instructie is opgesteld over het wel of niet openen van enveloppen heeft de beeldvorming ook geen goed gedaan.’

Dat kiezers hun stem kunnen uitbrengen in vrijheid, ‘zonder enige beïnvloeding’ en zich verzekerd weten van het stemgeheim is een groot goed, beklemtoont Kuijken. ‘Op alles wat daar tegenaan schuurt zijn we kritisch.’

Ook vindt de Kiesraad dat het aantal volmachtstemmen dat iemand mag uitbrengen, verlaagd moet worden naar één. In de Kieswet moet worden aangescherpt dat een oproep tot het verzamelen van volmachtbewijzen strafbaar wordt, ook als dat via sociale media gebeurt. Recent besloot het Openbaar Ministerie af te zien van vervolging van FvD-leider Thierry Baudet, die zo’n oproep had gedaan, omdat niet was vast te stellen dat ‘ronselpraktijken’ hebben plaatsgevonden.

Kuijken: ‘De strafbepaling in de Kieswet is een hele oude, uit de tijd dat mensen daadwerkelijk langs de deur gingen om kiezers stelselmatig, dat is het sleutelwoord, te bewegen volmachtstemmen af te geven. Dat heet dan ronselen. Wij pleiten ervoor de bepaling aan te passen aan de huidige tijd. Mensen communiceren anders. Je kunt nu een oproep doen, zonder stelselmatig langs de deuren te gaan, maar wel met hetzelfde effect.’

In het advies aan demissionair minister Ollongren doet de Kiesraad een aantal concrete aanbevelingen om het verkiezingsproces soepeler te laten verlopen. Zo moet snel worden geëxperimenteerd met een kleiner stembiljet. Ook moet de kandidaatstellingsprocedure worden verbeterd. Ook pleit de Kiesraad – in lijn met de opvatting van de Staatscommissie parlementair stelsel – voor een hogere waarborgsom en meer ondersteuningsverklaringen voor partijen die aan de verkiezingen willen deelnemen.

Er hebben zich bij de Kiesraad 89 partijen geregistreerd en uiteindelijk hebben er 37 meegedaan. U vindt dat te veel?

‘Ik ben het met de Staatscommissie eens dat in ons pluriforme stelsel de drempel wat hoger moet liggen. We willen echt niet de pluriformiteit aantasten, maar er moet wel een zekere mate van draagvlak zijn die iets voorstelt voordat je op de lijst komt. Dat is echt een politieke keuze.’

U vindt dat er in de kandidaatstelling veel verbeterd kan worden?

‘Ik ben als nieuwe voorzitter het meest geschrokken van dit proces. Er worden op de dag van kandidaatstelling duizenden en duizenden velletjes papier bij ons aangeleverd met handtekeningen, kopieën van handtekeningen, instemmingsverklaringen van kandidaten en maar in 15 procent van de gevallen blijkt alles in orde. Een rommeltje, dat kan toch niet? In dit proces kun je prima digitaliseren en bijvoorbeeld DigiD prima gebruiken.’

DigiD is bij het stemmen zelf niet bruikbaar omdat het stemgeheim niet is gewaarborgd. Ziet U wel andere mogelijkheden om in het stemproces te automatiseren?

‘Zeker. Herinvoering van een stemcomputer achten we niet haalbaar. Dat schiet echt tekort in transparantie en er zitten beveiligingsrisico’s aan. Met verbeterde ondersteunende software voor het tellen en berekenen proberen we een slag te maken. We moeten ook gaan experimenteren met een kleiner stembiljet. De kiezer kan dan in het hokje de hele lijst met kandidaten en partijen raadplegen en op een kleiner biljet uiteindelijk de keuze maken. Dat kun je makkelijker elektronisch verwerken.’

De Kiesraad is een kenniscentrum en adviesorgaan maar wil verkiezingsautoriteit worden. Wat moeten we daaronder verstaan?

‘Mensen dichten ons veel bevoegdheden toe maar op grond van de wet hebben we als centraal stembureau maar één taak: een juiste uitslag vaststellen. We hebben één instrument: tot hertellen in stembureaus overgaan als de indruk bestaat dat de zetelverdeling beïnvloed is door eventuele fouten. Het is de bedoeling dat we meer bevoegdheden krijgen, zodat we beter kunnen sturen op kwaliteit. Eventuele fouten in het telproces tijdig kunnen onderzoeken en herstellen. Ik zeg er dan wel bij: een nieuw kabinet moet stevig investeren in het kiesproces.’