Gastblog: Is xenofobie in Zuid-Afrika beeldvorming, zoals Zuma zegt?

In 1994, op 27 april, voor de eerste keer in de geschiedenis van Zuid-Afrika, konden alle inwoners van elke kleur en elk geloof hun stem uitbrengen in de eerste democratische, niet-raciale verkiezingen. De dag is een bijzondere dag op de kalender van Zuid-Afrikaanse gedenkdagen. Elk jaar viert het land deze dag als Freedom Day. Van staatswege wordt herbevestigd dat vrijheid, eenheid en menselijke waardigheid de wezenskenmerken zijn van de jaarlijkse viering van Freedom Day. Voor sommigen betekent het slechts een lang weekend.

Dit jaar deed ik niet mee toen het land Freedom Day vierde.

Ik heb geen kritiek op mensen die wel een reden tot feestvieren zagen. Als een buitenlandse ingezetene van Afrikaanse afkomst, overdacht ik de tijd die voorbij is en die nog moet komen in de eenzaamheid van mijn kamer, afgezonderd van de rest van de burgers van dit land.

Ik zou wensen dat ik alleen stond in mijn wantrouwen en in mijn angst als ik grote groepen of menigten zie en ik gis naar wat die mensen zouden doen als zij beseffen dat ik, een buitenlander van Afrikaanse afkomst en reizend op een Afrikaans paspoort, zich in hun midden bevond. Het is een ijskoude waarschuwing voor de breekbaarheid van goedheid en van deze democratie.

Op Zuid-Afrika's Freedom Day dacht ik na over mijn plaats als een menselijk wezen dat is geclassificeerd als een persoon van Afrikaanse afkomst op het continent Afrika, in de geografische ruimte die onder het wettelijk gezag van de Republiek Zuid-Afrika staat. Ik dacht na over mijn bestaan en over de duidingen, etiketten, symbolismen en andere -ismen die anderen gebruiken in verband met mij en anderen van mijn soort in hedendaags Zuid-Afrika. Horen bij Zuid-Afrika hangt steeds meer samen van de begrippen inheemsheid en nationaliteit.

Beperkte opvatting
Ik dacht na over de opkomst van een beperkte opvatting van het Zuid-Afrikaanse nationalisme. Een opvatting die van nature een ultra-buitensluitend begrip van burgerschap is, uitsluitend gebaseerd op inheemsheid en nationaliteit. Het is een opvatting die mij en al mijn mede-niet-Europese buitenlanders van mijn recht op burgerrechten berooft. Het is een opvatting die zegt dat de staat mijn persoon en bezit niet zal respecteren als ik onwaardig word geacht om hier te verblijven.

undefined

Op 27 april 2015 toen de rest van het land Freedom Day vierde, herdacht ik de 36 levens die verloren gingen in 'de duistere dagen van mei 2008', zoals de toenmalige president Thabo Mbeki het tegen ons zei. Ik denk aan de velen die ontheemd raakten. Mijn hart deed zeer toen ik terugdacht aan de aanvallen op winkels van buitenlanders in januari 2015 en de levens die toen verloren gingen of overhoop werden gegooid. Ik plengde tranen voor de velen die nu op de loop zijn of worden mishandeld en bovenal voor de zeven levens die verloren gingen. Mijn hart bloedde voor de velen die naamloze statistieken blijven van andere misdaden, open en bloot begaan in dit prachtige land.

Deze aanvallen zijn betiteld als 'xenofobische aanvallen' en president Zuma deed grote moeite aan te tonen dat 'Zuid-Afrikanen in het algemeen niet xenofoob zijn'. Op het gevaar af een ontkenner te worden genoemd, moet ik zeggen dat ik het daarmee eens ben. Inderdaad, dit is geen xenofobie, mijnheer de president. De kanker is gemetastaseerd. Het is nu en was altijd, vanaf het begin, iets veel, veel angstaanjagender; een begrip als xenofobie kan nooit verklaren waarom die 'enkelingen', die 'de meerderheid niet vertegenwoordigen', in staat bleken zulke wandaden te ontketenen.

Gunst aan ons verleend
De regering liet de wereld snel weten dat de oproep aan buitenlandse inwoners om te vertrekken geen regeringsbeleid was, en zeker niet voor de buitenlandse ingezetenen wier verblijf wettelijk was geregeld. Ons werd gezegd dat de media de woorden van Lindiwe Zulu, de minister verantwoordelijk voor kleine ondernemingen, hadden verdraaid, door letterlijk haar opmerkingen weer te geven die wij verkeerd begrepen als suggestie dat buitenlanders ten allen tijde moesten beseffen dat onze aanwezigheid in dit land een gunst is die aan ons is verleend.

Als u een buitenlandse ondernemer bent en uw zaak en uw persoon worden aangevallen, bedenk dan dat uw recht op rechten en uw beroep op de rechtspraak afhangen van uw inheemsheid en nationaliteit. In gevallen zoals deze kan dit recht worden opgeschort omdat de rechten van de burgers die u aanvallen belangrijker zijn. Hoe kon het dat die buitenlanders het zo goed deden, terwijl inheemse winkeliers het zo moeilijk hebben in een land dat door het toerismebureau wordt aangeprezen als 'vol mogelijkheden'? Het was de schuld van de slachtoffers en overlevenden dat ze hun zakengeheimen niet deelden met hun Zuid-Afrikaanse collega's.

De regering wees de boze burgers erop dat de samenleving gastvrij moet zijn omdat tijdens de strijd tegen de apartheid zoveel steun uit het hele continent was gekomen. Dat is historisch gezien juist, maar op deze 'vuvuleza' blazen, is zinloos. Waarom het gaat is dat geen enkel persoon het recht heeft op illegale en in dit geval gewelddadige manieren echte of vermeende concurrenten te lijf mag gaan. Punt uit.

Waarom het gaat is die knokploeg-stemming die om zich heen grijpt en die leidt tot wetteloosheid. We wachten nog steeds op een onvoorwaardelijk veroordeling daarvan door de regering.

undefined

President Zuma was beledigd door de kritiek uit de landen van herkomst van de burgers die in Zuid-Afrika werden aangevallen. In een adem noemde hij de rest van het continent medeverantwoordelijk voor de aanvallen, of in ieder geval voor de aanleiding van de aanvallen. In zijn opvatting was het hun schuld dat Afrikaanse burgers hun geboortelanden verlaten en hun geluk in Zuid-Afrika zoeken.

In zijn toespraak op Freedom Day zei hij: 'Wij mogen dan een probleem hebben dat zogenaamd xenofobisch is, onze zusterlanden dragen daaraan bij. Waarom zijn hun burgers niet in hun eigen landen maar in Zuid-Afrika?' Zuid-Afrika en de Zuid-Afrikanen kunnen daar niets aan doen.

Deze verklaring van onschuld, of op zijn best gedeelde verantwoordelijkheid, kan worden opgevat of 'misgevat' als: de president is van mening dat de aanvallen niet zouden zijn gebeurd als de slachtoffers niet op de plek waren geweest waar ze slachtoffer werden.

De 'enkele' moordenaars die de buitenlandse ingezetenen aanvielen, neerstaken en de dood in hielpen, kunnen niet in hun eentje voor hun daden verantwoordelijk worden gehouden, omdat hun acties, als we deze redeneertrant volgen, helemaal geen acties waren maar reacties: op de aanwezigheid van buitenlanders in het land.

Koning van de Zulu's
Toen de jongste golf van geweld werd ontketend door de beruchte enkelingen, probeerde de koning van de Zulu's zichzelf zo snel mogelijk vrij te pleiten, hoewel hij had opgeroepen tot de aanvallen. De monarch bezwoer nu ook dat hij 'verkeerd was begrepen'.

De aanvallen waren in volle gang toen de politiechef van Durban de opgejaagde buitenlandse ingezetenen en ook schimmige cyber-wezens de sociale media misbruikten om de omvang van het geweld te overdrijven. De echtheid van verspreide beelden werd niet betwist. Mijn opvatting, of 'misvatting', is dat de autoriteiten niet zozeer bezorgd waren over de gebeurtenissen als wel over de manier waarop die gebeurtenissen zouden worden uitgelegd.

Ik zag dat bevestigd toen de minister van Defensie de inzet van soldaten aankondigde met het argument dat dit noodzakelijk was omdat de regering ervan werd beschuldigd geen voldoende en snelle maatregelen tegen de verspreiding van het geweld te nemen.

Pas toen foto's van een doodgestoken Mozambikaanse man (hij bleek Emmanuel Josias Sithole te heten) op de voorpagina's verschenen, schrok de president genoeg om het leger in te zetten. Het was een zinloze en willekeurige moord op een enkele man, doodgestoken omdat hij een illegale Afrikaan was. President Zuma beklaagde zich over de publicatie van met name deze foto. In mijn opvatting, of 'misvatting', was hij niet bezorgd over de chaos maar over de schade aan het imago van het merk Zuid-Afrika. Hij jammerde: is dit de manier waarop wij ons land aan de wereld willen tonen?

undefined

Het ongemakkelijke gevoel van de president is een teken van een gevaarlijke narcistische obsessie met beeldvorming, waarbij de echte kwestie op de achtergrond verdwijnt. Ik zie het als een natte vloer dweilen, zonder de moeite te nemen de kraan dicht te draaien. Dit afschuiven van schuld is betreurenswaardig. Het leidt tot het samenvoegen van de begrippen migratie en criminaliteit.

Weg naar nieuwe rampen
Het bestaan als een Afrikaanse migrant zonder papieren wordt steeds meer aangemerkt als een doodzonde. De regering heeft een reeks strenge migratiewetten ingevoerd en er komen er meer, zei de president na de jongste rellen. In 2008 voorspelden de doemprofeten dat dit de weg was naar nieuwe rampen en de recente gebeurtenissen geven hen gelijk.

Ik vind het vreemd dat migranten zonder papieren nu als de grootste vijanden van de republiek worden aangemerkt, als gevolg van de rellen tegen buitenlanders. Afrikaanse migranten worden de zondebok, de 'ander', en zo groeit een leitmotiv waarin immigranten worden geassocieerd met niet alleen illegaliteit maar ook criminaliteit. En dat terwijl onderzoeken uitwijzen dat Afrikaanse immigranten een veel grotere kans lopen slachtoffer te worden van geweld dan dader.

Vals Ethiopisch paspoort
De energie die de overheid steekt in het tot zondebok maken van Afrikaanse immigranten is des te wranger als je een blik op het verleden werpt. Op Freedom Day dacht ik dit jaar aan een andere tijd, aan de bekendste illegale migrant uit de Zuid-Afrikaanse geschiedenis, die met een vals Ethiopisch paspoort de wereld over reisde om steun te winnen voor de strijd voor vrijheid. Dat paspoort werd in 1962 gemaakt, en het duurde tot 1990 voordat deze illegale migrant een legaal paspoort van zijn geboorteland kreeg - zij het met een spelfout.

Deze illegale migrant zou later vertellen: 'Ethiopië heeft altijd een speciale plaats gehouden im mijn verbeelding en het vooruitzicht er eens een bezoek aan te brengen trok mij sterker aan dan een reisje naar Frankrijk, Engeland en Amerika bij elkaar. Ik dacht dat ik mijn eigen genesis zou bezoeken, de wortels zou uitgraven van wat mij tot een Afrikaan maakt.'

Deze migrant reisde onder de valse naam van David Motsamayi. Bij zijn terugkeer in Zuid-Afrika werd deze persoon gearresteerd en aangeklaagd wegens zijn illegale status en reis. Bij zijn arrestatie werd zij ware identiteit onthuld. Zijn naam was Nelson Mandela.

Het volledige artikel in het Engels staat op de site van het Afrika Studiecentrum in Leiden.

undefined