Gaan GroenLinks en PvdA hun krachten bundelen? Zaterdag zal daarover veel duidelijk worden

Het moment is niet vastgelegd – in het Haagse perscentrum Nieuwspoort mag niet worden gefotografeerd – maar daar zaten ze begin juni toch samen aan tafel: GroenLinks-leider Jesse Klaver en eurocommissaris Frans Timmermans, volgens velen in de PvdA-achterban de gedroomde partijleider. Ze hadden elkaar ook stilletjes kunnen opzoeken in een donker café, ze kozen voor een zaal waarin het wemelde van de journalisten. Het statement was duidelijk: hier werd gebroederlijk gewerkt aan de linkse samenwerking.

Geen van beiden wilde er later veel over kwijt. En er konden al helemáál geen conclusies aan worden verbonden over Timmermans’ beschikbaarheid om een eventuele nieuwe fusiepartij te gaan leiden. ‘We hebben de actualiteiten besproken en natuurlijk de linkse samenwerking’, legt Klaver uit. ‘Maar ik heb de afgelopen weken ook contact gehad met Diederik Samsom, Attje Kuiken en Marjolein Moorman. Véél meer contact.’

En daar kan wél een conclusie aan worden verbonden: nog niet eerder waren de kopstukken van PvdA en GroenLinks zo intensief met elkaar in gesprek over het bundelen van hun krachten. Zaterdag is de voorlopige finale van dat proces. De leden van de PvdA stemmen op hun partijcongres in Nieuwegein over de vorming van een gezamenlijke Eerste Kamerfractie na de Eerste Kamerverkiezingen van volgend jaar mei. De afgelopen dagen hebben GroenLinksers zich tot deze vrijdag in een referendum mogen buigen over dezelfde vraag. Ook die uitslag komt zaterdag.

Nee, een fusie mag het absoluut nog niet heten, maar dat het tot een nieuwe linkse partij kan leiden wordt door niemand in de partijen tegengesproken. Als dit goed gaat, moet verder onderzocht worden hoe PvdA en GroenLinks de krachten verder kunnen bundelen. Het doel: een brede links-progressieve beweging die na jaren van marginalisatie weer een gooi naar het Torentje wil doen.

Aan Timmermans zal het niet liggen. Hij ziet in samenwerking de enige manier voor links om weer een keer verkiezingen te winnen. In de Kees Lunshoflezing, die vlak na zijn gesprek met Klaver uitsprak, hield hij een gloedvol betoog over de noodzaak voor ‘groen’ en ‘rood’ om de onderlinge inhoudelijke verschillen, voor zover die er zijn, te overbruggen. ‘Er wordt gezegd dat we niet kunnen samenwerken want we zijn het niet eens over vliegveld Lelystad. Ja, als dat het ergste is. Zouden we daar niet overheen moeten kunnen stappen?’, zei Timmermans.

Angst voor de marge

Niemand ontkende het de afgelopen weken: het plan is grotendeels uit nood geboren. Links is het initiatief in het maatschappelijk debat al jaren kwijt en er zijn geen tekenen van herstel.

De dominante politieke thema’s van deze tijd – van de wooncrisis en het klimaatbeleid tot de inflatie en de verwaarlozing van de onderkant van de arbeidsmarkt – zijn bij uitstek geschikt voor progressieve partijen om felle oppositie om te zetten in zetels. GroenLinks en de PvdA blijven echter allebei rond de 10 zetels schommelen in de peilingen. Er is geen enkele groei in zicht. De recente winst van de sociaaldemocratische SPD en de Groenen in Duitsland biedt hoop dat het nog kan, maar vooralsnog domineert de angst om nog verder in de marge te belanden.

Dat is zeker geen Nederlands probleem. In het Verenigd Koninkrijk lukt het Labour al twaalf jaar niet de door schandalen geteisterde Conservatieven te verslaan en de verloren achterban terug te winnen. De afgelopen jaren verschoten de traditioneel rode gebieden waar de klassieke arbeidersklasse decennia sociaaldemocratisch stemden van kleur. In Frankrijk, waar zondag een verenigd linkse alliantie aan de parlementsverkiezingen deelneemt, speelt de Parti Socialiste inmiddels een marginale bijrol.

Dat mag nooit gaan wennen, benadrukt Timmermans. ‘Wij zijn zo blij als we gelijk hebben, dat we soms vergeten dat we ook gelijk moeten krijgen. Macht is geen vies woord: zonder macht geen politiek. Durf dat te zeggen. Als wij, linkse partijen, ooit nog macht willen uitoefenen in dit land, zullen we het samen moeten doen. Dat gaat niet meer alleen.’

Het Samsomscenario

Timmermans staat allerminst alleen. De voormalige PvdA-leiders Samsom, Bos en Cohen zijn ook voor, net als voormalige GroenLinks-aanvoerders Van Ojik en Sap. ‘Idealen zijn mooi’, schreven zij in een open brief die werd ondertekend door een reeks partijprominenten, ‘Maar nog mooier als ze gerealiseerd kunnen worden. Een hergroepering kan de linkse, progressieve kiezer in een versplinterd politiek landschap dat ook daadwerkelijk in het vooruitzicht stellen.’

En dat potentieel ligt er zeker. Peter Kanne, onderzoeker bij I&O Research, dook in de kansen die een linkse samenwerking kan brengen. ‘PvdA en GroenLinks staan nu samen op zo’n 25 zetels in onze peiling, als ze samengaan komen ze al snel uit op 30 zetels of meer. Dan doe je mee om de grootste partij te worden.’ Volgens Kanne kan zich dan een ‘Samsomscenario’ voordoen waarin zich, net als in 2012, een tweestrijd ontspint tussen een linkse en een rechtse kandidaat en de linkse stemmer zich achter één progressieve leider schaart.

Daar ligt volgens Kanne dé kans voor een fusiepartijen om ook kiezers terug te winnen die verloren zijn gegaan aan partijen als D66, de Partij voor de Dieren en Volt. Een nieuwe linkse partij zou in dat geval zelfs kunnen winnen. ‘Heel veel zal afhangen wie dan de lijsttrekker wordt.’

De vrees voor kleurverlies

Toch is lang niet iedereen in de twee linkse achterbannen overtuigd. Bij GroenLinks vrezen de tegenstanders dat de partij zal inbinden op klimaat en progressief-culturele thema’s als racisme en discriminatie. Zij beschouwen GroenLinks als een idealistische partij die het systeem wil veranderen, terwijl de PvdA zijn doelen binnen het huidige stelsel wil bereiken. Bovendien wordt er verschillend gedacht over duurzaamheid en migratie.

Dat gaat om meer dan details. In 2017 strandde Klavers poging om mee te regeren toen GroenLinks zich radicaal verzette tegen het voorstel om vluchtelingen alleen nog maar een asielaanvraag buiten de EU-grenzen te laten doen. Het plan zou voortbouwen op de Turkijedeal, het Europese vluchtelingenplan waarvoor PvdA’er Diederik Samsom de basis legde.

Meer in het algemeen voorzien sceptici problemen zodra het echt over regeringsdeelname gaat. In de oppositie lijken PvdA en GroenLinks altijd veel op elkaar, de verschillen ontstaan pas als de PvdA de regering in gaat en daar compromissen moet sluiten. GroenLinks wíl al jaren regeren, maar kwam er uiteindelijk nog nooit aan toe. De keren dat de partij vanuit de oppositie wel deals sloot met kabinetten, ontstond er altijd rumoer in de achterban.

In een formatie met partijen als VVD en CDA is het immigratiebeleid dan meteen een achilleshiel. Oud-wethouder Reshma Roopram vindt dan ook dat haar PvdA het gesprek moet durven aangaan over de vraag hoe samenwerkend links wil omgaan met het migratievraagstuk. ‘Links negeert de problematiek rond asielzoekers uit veilige landen en kijkt niet om naar de traditionele achterban in de oude volkswijken waar arbeidsmigranten zorgen voor overlast’, zegt Roopram. ‘Dit gaat vaak om problematiek in kwetsbare wijken waar mensen niet meer dezelfde taal spreken en elkaar niet meer verstaan. Maar daar wonen wel ónze mensen van verschillende afkomsten en religies die allemaal dezelfde zorg delen rondom werk, inkomen, veiligheid en huisvesting. Hoogopgeleide GroenLinksers hebben daar geen last van, want zij wonen daar niet.’

Dat raakt aan de kern van de twijfels die breder leven in de PvdA: betekent een samengaan met GroenLinks niet dat de partij definitief afscheid neemt van de traditionele achterban die twintig jaar geleden op drift raakte na de opkomst van Pim Fortuyn? ‘Welke kiezers willen we bereiken en welke kiezers gaan we verliezen?’, aldus Dig Istha, voormalig wethouder en ooit de campagnemanager van partijleider en de laatste sociaaldemocratische premier Wim Kok.

‘Eerst een verhaal’

Samen met PvdA’ers als Hans Spekman, Ruud Vreeman, Lutz Jacobi en John Leerdam keert Istha zich tegen de samenwerkingsplannen. Althans, tegen de snelheid waarmee die er in hun ogen van bovenaf doorheen worden gedrukt. ‘Zonder analyse waarom rechts het goed doet en links slecht, zonder een duidelijk gezamenlijk verhaal is helemaal niet zeker dat een fusie zetelwinst oplevert’, denkt Istha. ‘Die discussie over wat het gezamenlijk verhaal moet zijn kost tijd.’

Oud-partijleider Ad Melkert, ooggetuige en slachtoffer van de Fortuynrevolte, deelt die vrees.

De PvdA staat wat hem betreft voor de ‘cruciale opgave’ om een beter alternatief te bieden aan die kiezers die de moed verloren hebben of die door de anti-retoriek van de populisten zijn aangetrokken. ‘Dat zijn nooit de kiezers van GroenLinks geweest en dat zullen ze ook niet worden.’ Hij schat het potentieel van de PvdA nog altijd tussen de 25 en 30 zetels en dat van GroenLinks rond de 15. Die extra kiezers die een fusiepartij zal wegplukken bij andere progressieve partijen leveren niet genoeg zetels op om de grootste te worden.

Verkiezingsonderzoeker Peter Kanne blijft erbij dat dat te negatief gedacht is. Een fusiepartij zou volgens hem voornamelijk links-progressieve kiezers aan. ‘De focus zal komen te liggen op de klimaatcrisis en sociaal-economische thema’s. Op migratie moeten de partijen zeker een antwoord formuleren, maar het is geen onderwerp waar links kiezers op zal winnen.’ Volgens Kanne is het idee van een brede volkspartij niet haalbaar. ‘Bij een fusie zul je ook kiezers verliezen. Maar als je verkiezingen wil winnen moet je positie kiezen, dan kun je niet iedereen tevreden houden.’

Klaver ziet ook vooral winstkansen. Niet omdat hij niet meer gelooft in de potentie van GroenLinks, of die van de PvdA, maar omdat het nu al zo vaak net onvoldoende is gebleken om écht de macht te grijpen.

Hij denkt daarbij niet eens aan de Eerste Kamerverkiezingen van volgend jaar, maar al verder vooruit, naar de strijd om de Tweede Kamer. ‘De PvdA onder Wouter Bos haalde 42 zetels, maar leverde niet de premier. Job Cohen haalde 38 zetels, maar leverde niet de premier. Diederik Samsom haalde 38 zetels, maar leverde niet de premier. Net die paar extra zetels bepalen wie bij de volgende formatie het voortouw neemt, wat voor de komende jaren het beleid wordt en wie de volgende premier levert.’