Fiasco in Afghanistan eindigt in politiek drama: tien partijen dienen motie van afkeuring in tegen Kaag en Bijleveld

De tik op de vingers van de Kamer tast vooral Sigrid Kaags positie als D66-leider en onderhandelaar bij de kabinetsformatie aan. ‘De minister heeft ons niet kunnen overtuigen dat ze in de crisis voldoende regie en leiderschap heeft getoond’, concludeerde het PvdA-Kamerlid Kati Piri nadat zij haar motie van afkeuring had ingediend tegen de vrouw die een half jaar geleden nog een grote verkiezingsoverwinning behaalde met de belofte van nieuw leiderschap. In haar partij is ze neergezet als de grote crisismanager. Maar de PvdA’er oordeelt hard: ‘Er is te lichtzinnig en te laat gehandeld.’

De D66-leider zei in april na een breed gesteunde motie van afkeuring tegen VVD-leider Rutte nog: ‘Ik zou er mijn conclusies aan verbinden.’ Maar nu zij zelf geen enkele aanstalten maakt om op te stappen, wordt het moeilijker voor haar om hem dat nog langer te verwijten.

Boetekleed

Kaag trok in de nacht van woensdag op donderdag het boetekleed aan over de wijze waarop Nederland de afgelopen maanden heeft opgetreden in Afghanistan. Ze erkent dat Nederland heeft gehandeld op basis van ‘verkeerde aannames’: ‘Dat is bitter. Ik vind dat vreselijk’, zei Kaag tegenover een kritische Kamer. Na bijna drie uur touwtrekken volgde de gewetensvraag van de SGP: of de minister wel genoeg in de spiegel had gekeken? ‘Het boetekleed ontsiert de vrouw niet’, zei Kaag. ‘We hebben fouten gemaakt, dat spijt mij.’

Voor Ank Bijleveld is het de zoveelste kras op haar toch al geschonden blazoen. Opmerkelijk makkelijker hadden demissionair premier Mark Rutte (VVD) en Ankie Broekers-Knol (Asielzaken, VVD) het tijdens het debat. Kamerleden van de mogelijk toekomstige formatiepartners VVD, D66 en CDA beten bij geen van de bewindspersonen door, maar waren het meest mild voor dit duo. Het lukte de oppositie niet om een front tegen de demissionaire coalitiepartijen te vormen.

Ondanks de spijtbetuiging benadrukte Kaag namens het demissionaire kabinet dat de schuld van de misgelopen evacuatie niet geheel bij haar ligt: de snelle opmars van de Taliban heeft volgens haar iedereen verrast, ‘inclusief de Taliban zelf’. Ook de zwakte van de Afghaanse strijdkrachten is volgens haar ‘totaal onderschat’. Niet alleen door Nederland, maar door ‘de hele internationale gemeenschap’. Alle bondgenoten gingen er volgens Kaag van uit dat Kabul ‘veel langer stand zou houden’.

Daar tegenover plaatste de Kamer het beeld dat de Militaire Inlichtingendienst, de Tweede Kamer, de lokale staf in Kabul en de Fransen en Britten blijkbaar een andere inschatting hadden gemaakt. Maar Kaag en demissionair premier Rutte verzetten zich tegen het verwijt dat sprake was van een ‘totaal falen’. Kaag benadrukte dat er ‘2.100 mensen in korte tijd zijn gered, inclusief lokaal personeel en hun gezinnen’.

Openstaande vragen

Het optreden van Kaag kon niet voorkomen dat de Kamer zich verontwaardigd toonde over vooral de aanloop naar de evacuatie uit Kabul. Deze werd niet minder door een aantal opmerkelijke uitspraken van de minister. Een daarvan was haar ontkenning dat de leiding van het ministerie van Buitenlandse Zaken half augustus aan de ambassade in Kabul heeft medegedeeld dat het aantal te evacueren inwonende familieleden van lokale medewerkers die niet tot het kerngezin behoorden, teruggebracht moest worden van 60 naar 3. Volgens Kaag klopte deze weergave niet. ‘Niemand heeft ooit gezegd dat het er maar 3 mogen zijn.’

SP-Kamerlid Jasper van Dijk sprak van een ‘macaber kwartetspel’ met de familieleden van de lokale medewerkers in Kabul. Kaag wees er op dat uiteindelijk wel alle 60 inwonende familieleden zijn geëvacueerd.

Evenmin overtuigend voor de Kamer was Kaags pleidooi dat de Fransen het buitenbeentje waren met hun vroege evacuatie – en dat die louter een gevolg was van het feit dat Frankrijk zoveel mensen moest evacueren en dus eerder moest beginnen. Ook zei ze dat ze niet op de hoogte was van het Franse aanbod midden juli mensen mee te nemen op een Franse evacuatievlucht. Haar ministerie is daarover wel per brief geïnformeerd.

Pieter Omtzigt zette op de dag van zijn rentree in de Kamer de zaak op scherp door te vragen om openbaring van het draaiboek voor evacuatie, inclusief het zwartste scenario daarin, alsmede alle communicatie met en over de Franse aanpak bij de evacuatie. Dit verzoek werd niet gesteund door Kaags partij D66. De Kamer kreeg publiekelijk alleen een samenvatting van een incompleet evacuatieplan te zien.

In de praktijk zijn zeker nog 22 tolken en hun gezinnen achtergebleven in Afghanistan, en mogelijk nog honderden anderen die in gevaar zijn. Buitenlandse Zaken en Defensie hebben geen goed overzicht om hoeveel mensen het gaat, bleek uit de beantwoording van bijna vijfhonderd Kamervragen over de kwestie.

Deemoedige premier

Een deemoedige premier Rutte sloot zich vannacht aan bij de woorden van spijt die minister Kaag eerder had geuit. Hij noemde het ‘verschrikkelijk’ dat het niet is gelukt iedereen weg te halen. Hij feliciteerde de Kamer met de motie-Belhaj (D66) die erop gericht is om niet alleen tolken, maar ook ander Afghaans personeel in veiligheid te brengen. Maar hij herhaalde dat de motie alleen uitgevoerd kon worden met hulp van internationale organisaties - en hij kon niet beloven dat iedereen veiligheid in Nederland zou kunnen worden geboden. Tenslotte onderschreef hij ook de kritiek van Piri en Belhaj dat hij zich publiekelijk eerder had moeten uitspreken over de dramatische crisis in Afghanistan.

De herkomst van het aantal van drie personen die door de ambassadeur geselecteerd moeten worden uit de groep van 60 inwonende familieleden, bleef ook bij Rutte in de lucht hangen. In verslagen van het bewindsliedenoverleg had hij het ‘getal drie niet terug kunnen vinden’. Wel was daarin de afspraak gemaakt in principe vast te houden aan het criterium kerngezin, met de mogelijkheid dat hierop ‘enkele uitzonderingen’ zouden kunnen worden gemaakt. Voor het feit dat het kabinet zaterdag 14 augustus alsnog besloot dat alle zestig mochten komen gaf hij alle eer aan minister Kaag, die dat had voorgesteld.

Nog meer dan voorheen is de oppositie ervan overtuigd dat partijen VVD, D66 en CDA elkaar de hand boven het hoofd houden, welke misstap bewindspersonen ook maken. De Kamerleden Van Wijngaarden (VVD) en Belhaj uitten zich afgelopen maanden kritisch, maar maakten tijdens het debat woensdag vooral terugtrekkende bewegingen.

Laura Bromet van GroenLinks concludeerde op Twitter: ‘Demissionaire bewindspersonen zijn uit de wind gehouden door hun eigen fracties. Tot zover het nieuwe leiderschap.’ De uitweg waar alle bewindspersonen op zinspeelden werd bewaarheid: een onafhankelijk onderzoek. Omtzigt: ‘Het kabinet gaat zichzelf evalueren. De vlucht vooruit.’ Hij diende een motie in voor het organiseren van een parlementaire ondervraging, die het mogelijk maakt mensen onder ede te bevragen.